De ontdekking van Holland - Jan Brokken
Volendam inspiratiebron voor maar liefst 1863 kunstenaars
Jan Brokken maakt in zijn boek een ontdekkingstocht door de vele schilderijen over Volendam, zo ontstaat een overzicht vanaf 1881
Volendam met zijn haven aan de toenmalige Zuiderzee heeft altijd een grote aantrekkingskracht gehad op schilders. Daartoe aangewakkerd door Leendert Spaander en zijn vrouw Aaltje Spaander-Kout vanuit hun Hotel Spaander, waarmee Leendert begon toen hij nog maar zesentwintig jaar was. Hij kocht een café in 1881 dat buitendijks lag. liet er een verdieping op bouwen en begon met zijn hotel. En stuurde ansichtkaarten van Volendam van George Clausen naar kunstacademies overal in Europa. Aan de schilders die in zijn hotel logeerden vroeg hij de adressen van collega’s die hij vervolgens aanschreef.
De reponse was enorm. Liefst 1863 kunstenaars voelden zich al die jaren aangetrokken tot Volendam. Ze genoten van de gastvrijheid van het hotel, de talloze ateliers die beschikbaar waren om in te werken en de levendige avonden, soms jarenlang. Schilders, etsers, beeldhouwers, illustratoren, fotografen. Totaal 402 uit Nederland en 1461 van over de grens. Onder hen 200 vrouwen. Vooral Britten kwamen. 438 in totaal in de periode 1880-1914. Wat was de aantrekkingskracht?
Weerkaatsing van het zeelicht
Met name de weerkaatsing van het zeelicht, dat het uniek maakte en de inspirerende Hollandse luchten. Dat weerkaatsende licht zien we ook in Groet, vlak bij zee, om vier uur ’s middags. Vooral nadat het geregend heeft. Pablo Picasso kwam er al op af in de zomer van 1905, toen hij logeerde in ’s Lands Welvaren in Schoorldam. Hij werd er in Parijs op geattendeerd door de journalist Tom Schilperoort. Aan de Achterweg in Groet werkten veel kunstenaars latere in de twintigste eeuw: Jan Budding, de hanenschilder, dichter en tekenaar Chris van Geel wiens echtgenote Laura Meursing later met Bob van Amerongen verhuisde naar de Houtendijk in Camperduin. Verder Dirk Trap die strandjes schilderde, iets verder vlak voor het verblijf van Nescio schilder Frans Meijers. En van de Bergense School werkten aan de Heereweg Harrie Kuijten en aan het Molenpad Piet Wiegman. Aan de vergrote schildersramen voor meer licht is te zien dat daar geschilderd wordt. In de Hoge Geest aan de Omloop verbleven eind jaren twintig, begin jaren dertig de Bergense Schoolkunstenaars Else Berg en Mommie Schwarz, die er een heerlijk leven hadden. Alleen al het plukken van de appels in de zomer was een genot en er waren regelmatig feesten. De idylle werd ruw verstoord toen ze in de oorlogsjaren teruggingen naar Amsterdam en in de Sarphatipark 42 werden opgepakt in 1942 en een week later vermoord in Auschwitz.
Herstart Hotel Spaander
In zijn boek De ontdekking van Holland vertelt Jan Brokken dat Hotel Spaander door corona failliet is gegaan. De schilderijen zijn opgeslagen.Na corona is het hotel weer opgestart onder de naam Hotel Spaander Best Western Signature Collection. Alleen al voor de schilderijen zal veel belangstelling bestaan als een soort museumhotel. Brokken is in het hotel gekomen doordat hij een serie maakte over dichters voor de Haagse Post en zo via een gesprek met de dichter Hans Tentije in Hotel Spaander kwam. En zo de talloze kunstenaars die er werkten aan bod kwamen. Tijdens een vakantie in het Noorse Lillehammer zag Tentije schilderijen van de Noorse schilder Johan Frederik Thaulow, die geboren werd in Oslo in 1847 en in Volendam in 1906 overleed. De man met de witte baard werkte veel in Volendam. Hij trouwde twee keer, zijn tweede vrouw Mette-Sophie, wier zus de vrouw van Paul Gaugain was. Thaulows laatste schilderij was Kanal i Volendam, een kanaal tussen Volendam en Edam. De Zweed Ivar Kamke die vaak in de haven van Volendam schilderde, maakte in 1908 een prachtig portret van de visventer ‘Bebbetje’, de bijnaam van de 75-jarige Hein Kwakman, bijna blind, met pijn, maar ook excelleert hij in 1906 met een portret van een dochter van Leendert en Aaltje: Trijntje Spaander, later Trinette Spaander.
George Sherwood Hunter schilderde een portret van Leenderts vrouw Aaltje Marianne Stokes was ook een van de vaste gasten in Hotel Spaander. Op haar schilderij Candlemas Day (1901) lijkt ze te toveren met een Volendams meisjes dat op een brandende kaars haar missaal leest en maakt in de woorden van Brokken ‘een prerafaëlistische maagd’ van haar. Zij haalt Brokkens toptien. ‘Met Maria Lichtmis en nog meer.’ Ook bijzonder is haar A Fisher’s Girl’s Light (A pilgrim of Volendam returning from Kevelaer (in 1899).
De Amerikaanse Elizabeth Nourse maakte het omslagschilderij van het boek in 1895 On the dyke at Volendam. Ze beeldde een vrouw uit met haar kinderen in de vliegende storm, turend naar de einder, wachtend op een schip dat haar man terug zal brengen of niet.
Over de auteur
Jan Brokken (Leiden, 1949) is schrijver van romans, reisverhalen en literaire non-fictie. Ook internationaal verwerft hij faam met onder meer De blinde passagiers, Mijn kleine waanzin, Baltische zielen, In het huis van de dichter, De vergelding, De Kozakkentuin en De rechtvaardigen. Begin 2020 verschijnt Stedevaart en in 2021 de bestseller De tuinen van Buitenzorg. Het werk van Jan Brokken is vertaald in onder meer het Chinees, Engels, Frans, Duits, Deens en Italiaans. Voor De gloed van Petersburg is hij bekroond met de Antsiferov Prijs voor het beste buitenlandse boek over Sint-Petersburg. De rechtvaardigen is bekroond met de Premio Tribù dei Librai, de prijs van de Italiaanse boekverkopers.
Drie dochters van Leendert en Aaltje Spaander trouwden met schilders. Pauline in 1912 met de Duitse schilder Georg Hering. Trijntje in 1914 met de Franse schilder Augustin Hanicotte (vaak in Volendam Annie Kot genoemd) en Conny in 1919 met de Haagse schilder Wilm Wouters.
Egmondse School
De Amerikaan George Hitchcock vestigde zich 1884 in Egmond aan Zee en zo ontstond de Egmondse School. Hij kreeg daar zelfs bezoek van keizerin Sissi – en startte zes jaar later in Egmond aan den Hoef 1890 The Art Summer School op landgoed Schuylenburg. Ron van Vleuten liet het me eind jaren zeventig zien voor een reportage in het Noordhollands Dagblad.
In het top 1897 waren er zelfs 72 cursisten. Vaak combineerden ze dat met een verblijf in Hotel Spaander in Volendam. Een van de andere Amerikaanse schilders die kwam, was Gari Melchers. Hij maakte het prachtige schilderij Skaters in 1892 met het nog wat schuchtere gezicht van zijn vaste modellen Anna en Arie Zoon. Anna met een bonte, paarse naar magenta neigende pelerine, een schoudermantel. Toen Melchers vrouw Cecil Jay en George Hitchcock elkaar ontmoetten, raakten ze verliefd op elkaar. Hitchcock scheidde van zijn vrouw en trouwde nog geen tien dagen later met Cecil Jay. Ofschoon ze zijn leerling was kon Hitchcock ook van haar leren. Ze vertrokken naar Parijs en dat was het einde van de Egmondse School.
Unieke wolken – snelheid van lucht en licht
Sommigen, zoals de Duitse conceptuele kunstenaar Joseph Beus in 1979, dat het de inpoldering van het IJsselmeer, waarvan de Wieringermeer het eerst werd ingepolderd in 1930, de doodsteek was voor de Hollandse schilderkunst. Kunstenaar Jan Dibbets daarentegen – verantwoordelijk voor de bronzen Arago-plaatjes op de Meridiaan-route van Parijs – beweert dat het unieke licht in Nederland veroorzaakt wordt door wolken die met grote snelheid vanaf de Noordzee binnendrijven. Soms met onmetelijke snelheid, constateerde ik recent samen met mijn vrouw. We kunnen zoals Brokken dat zegt niet genoeg naar de lucht kijken. Ook kunstenaars die werken aan een schilderij.
Van leegte naar levendigheid
Brokkens boek geeft een nagenoeg compleet overzicht van de schilders die in Volendam verbleven en werkten. Voor de Brusselse symbolist William Degouve de Nuncques was Volendam echter te druk. Een symbolist zoekt naar beklemmende leegte.
Misschien is Jan Brokken extra gevoelig voor Williams werk omdat hij precies zestig jaar na zijn schilderij uit 1916 over de Brouwersgracht de bovenste verdiepingen van het tweede linker pakhuis op het schilderij verwierf. De pakhuizen zijn omgetoverd tot een bijenkorf aan appartementen. ‘En in plaats van somberte straalde het met zijn rode luiken dezelfde levendigheid uit als het hotel nabij de haven van Volendam. Zo grijpt alles in elkaar, tenminste, als je ernaar zoekt.’
Jan Brokken – De ontdekking van Holland, 305 pagina’s, met 14 pagina’s aan verantwoording, bronnen en illustratieverantwoording, 978 90 450 5015 7, € 26,99, februari 2024
