Adolfsson, Maria - Doggerland 2 - Stormwaarschuwing
Adolfsson, Maria - Doggerland 3 - Tussen de duivel en de zee
Adolfsson, Maria - Doggerland 4 - Rennen of sterven
Adolfsson, Maria - Doggerland 5 - Valwind
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 1 - Zonder gezicht
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 2 - Negen
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 3 - 18 graden onder nul
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 4 - Motief X
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 5 – X manieren om te sterven
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 6 - De laatste spijker
Alders, Hanny - De kopiist
Alders, Hanny - De volmaakte ketter
Alders, Hanny - Non nobis – Ondergang van de Tempelorde
Andersen, Johan - Zonder genade
Andriesse, Gauke - Dodelijke gelijkenis
Andriesse, Peter - Claire Obscure
Appel, René - Overschot
Appel, René - Dansen in het donker
Appel, René - Waarom niet
Archer, Jeffrey - William Warwick 1 - Wie niet waagt
Archer, Jeffrey - William Warwick 2 - In het volle zicht
Archer, Jeffrey - William Warwick 3 - Een oogje dicht
Arlidge, M.J. - Helen Grace 10 – Niemand zeggen
Arlidge, M.J. - Helen Grace 11 - Kom eens gauw
Arlidge, M.J. - Twee kleine visjes
Arlidge, M.J. - Oog om Oog
Asscher, Maarten - De schaduw van een vriend
Aubert, Marie - Volwassen mensen
Baay, Reggie - Het lied van de goden
Bailey, Sarah - De huisgenoot
Bakboord, Henk - Billenkoek - Avonturen van een stoute Surinamer
Banville, John - Sneeuw
Banville, John - April in Spanje
Barker, James Patterson & J.D. - Oorverdovend
Bax, Wim - Hou het stil
Bengtsdotter, Lina - Charlie Lager 3 – De man die een vreemde was
Bennett, S.J. - Hare Majesteit de Queen onderzoekt 1 - De moord op Windsor Castle
Berg, Michael - De vermissing
Bergvelt, Joyce - Commandeur van de Kaap
Bergeys, Roland - Blindelings
Berkleef, Bernice - Bloedsteen
Berkleef, Bernice - Vinex
Berry, Steve - Cotton Malone 14 - Het Maltadocument
Bijlsma, Rob - Kerken van goud, dominees van hout
Bjørk, Samuel - Munch & Kruger 2 - De doodsvogel
Bjørk, Samuel - Munch & Krüger 3 - De jongen in de sneeuw
Bjørk, Samuel - Munch & Krüger 5 - De terugkeer van Mia
Blau, Sarah - De anderen
Blædel, Sara - Het meisje onder de boom
Bley, Mikaela - Sterf voor mij
Blok, Dieuwertje - Dragelijke lichtheid
Boer, Agnes de - 2000 jaar Oorlog en Strijd in het Oer-IJ-landschap
Boer, Merijn de - Het Surinamedagboek
Bolther, Line Holm & Stine - Voor onze zonden
Boom, Henk - Wij zijn maïs
Börjlind, Cilla & Rolf - Rönning & Stilton 7 - De Samaritaan
Börjlind, Cilla & Rolf - Bevroren goud
Börjlind, Rolf & Molly - De duisternis tussen ons
Bøe, Grethe - Mayday
Bosch, Frits - De tromslager
Bossenbroek, Martin - De wraak van Diponegoro
Bossenbroek, Martin - De Zanzibardriehoek. Een slavernijgeschiedenis 1860-1900
Braam, Conny - De revolutie van Pelle
Brabander, Eric de - Het geluid van naderend onweer
Brekel, Manon van den - Massa-executies op Sulawesi
Brokken, Jan - De tuinen van Buitenzorg
Brokken, Jan - De kampschilders
Brouwers, Jeroen - Cliënt E. Busken
Brownlow, John - Zeventien
Brundage, Elizabeth - Het verdwijnpunt
Brusse, Peter - Ach, Engeland - De Brexit Editie
Bryndza, Robert - Erika Foster 7 - Fatale waarheid
Bryndza, Robert - Kate Marshall 1 - Zonder gezicht
Bryndza, Robert - Kate Marshall 2 - Schaduwland
Bryndza, Robert - Kate Marshall 3 - Vallend duister
Burr, Shelley - In de schaduw
Buruma, Ian - Het Churchillcomplex
Buschman, José - Couperus in de Oriënt
Camilleri, Andrea - De methode Catalanotti
Camilleri, Andrea - De vorm van water
Candlish, Louise - Nieuwe vrienden
Candlish, Louise - Haar woorden
Chapman, Julia - Een date met de dood
Christie, Agatha - De Miss Marple-verzameling - Twaalf nieuwe mysteries
Coben, Harlan - Levenslang
Connelly, Michael - Een gewaarschuwd man
Connelly, Michael - De wet van de onschuld
Connelly, Michael - Renée Ballard 3 - Het holst van de nacht
Connelly, Michael - Woestijnnacht
Cooper, Robert - The Ambassadors
Cosby, S.A. - Een laatste uitweg
Craven, M.W. - Washington Poe 1 - Brandoffer
Craven, M.W. - Washington Poe 2 - Zwarte zomer
Craven, M.W. - Washington Poe 4 - Dode hoek
Daanje, Anjet - De herinnerde soldaat
Daanje, Anjet - Het lied van ooievaar en dromedaris
Dahl, Arne - Berger & Bloom 4 - Nachtmerries
Dahl, Arne - Berger & Bloom 5 - Vriespunt
Dean, Abigail - Meisje A
Dean, Will - Tuva 1 – De jacht
Dean, Will - Tuva 2 - Zwart zout
Declercq, Matthias M.R. - De ontdekking van Urk
Deen, Mathijs - De Hollander
Dekkers, Midas - Wat loopt daar? - Een biologische kijk op rassen
Dicker, Joël - De zaak Alaska Sanders
Dis, Adriaan van - Vijf vrolijke verhalen
Dis, Adriaan van - De wandelaar
Dis, Adriaan van - KliFi - Woede in de republiek Nederland
Dis, Adriaan van - Adje doet heel druk
Dis, Adriaan van - De rat van Arras
Dis, Adriaan van - Naar zachtheid en een warm omhelzen
Doel, Wim van den - Snouck
Donkers, Jan - Forty Tracks
Dröge, Philip - Moederstad
Dros, Imme - Gisterland
Durlacher, Jessica - De Stem
Dürrenmatt, Friedrich - Justitia
Dusse, Karsten - Het kind in mij wil Mindful Moorden
Edvardsson, Mattias - Een heel gewoon gezin
Edvardsson, Mattias - Familietragedie
Eikelenboom, Barend - Geslepen
Ekberg, Anna - Het perfecte huwelijk
Ellory, R.J. - De derde kogel
Elstad, Lotta - Ik weiger na te denken
Engberg, Katrine - Wintereiland
Engelen, Theo - Zevenheuvelen
Enger, Thomas - Het boek van de galg
Enger, Jørn Lier Horst en Thomas - Blix & Ramm 2 - Rookgordijn
Enger, Jørn Lier Horst en Thomas - Blix & Ramm 3 - Slagzij
Enger, Horst - Blix & Ramm 4 - Stigma
Engman, Pascal - Vanessa Frank 2 – Femicide
Ernaux, Annie - De jaren
Ersson, Svea - Hej Denemarken
Esajas, Mitchell - Antonlogie
Faber, Hans - Van Zandt 3 - De zondaar
Fabricius, Johan - Het gordijn met de ibissen
Fabricius, Johan - Achter in de Molukken
Fabricius, Johan - Dipanegara
Fellowes, Jessica - De Mitford-moorden: Unity
Fenton, Justin - Deze stad is van ons - True crime
Ferrier, Deryck J.H. - In de ban van de bosgeest – Ontmoeting met Panaike
Fexeus, Camilla Läckberg & Henrik - Box
Fexeus, Camilla Läckberg & Henrik - Cultus
Fosse, Jon - Ik is een ander – Septologie III-V
Fossum, Karin - Zwanenzang
Fossum, Karin - Eddie Feber 1 - Lotgenoten
Fossum, Karin - Eddie Feber 2 - Nachtloper
Francis, Michelle - Zijn nieuwe vriendin
Frech, Steve - Wat je ons hebt afgenomen
French, Nicci - De gunst
Frennstedt, Tina - Countdown
Frennstedt, Tina - Cold Case 3 - Vagevuur
Frerichs, Lieneke - Nescio. Leven en werk van J. H. F. Grönloh
Freriks, Philip & Lili - Les chats de Lili – De katten van Lili
Fresen, Ron - Acht jaar Achtuur
Fuglehaug, Randi - Vrije val – Deel 1 Fjordenreeks
Fulpen, Har van - Leven en werken op suikerplantage Mariënburg
Galbraith, Robert - Cormoran Strike 5 - Kwaad bloed
Galbraith, Robert - Cormoran Strike 6 - Inktzwart hart
Urturi, Eva García Sáenz de - Aquitanië – Land van water
Urturi, Eva García Sáenz de - De heren van de tijd
Garschagen, Melle - Stem van het Britse Volk
Geemert, Ko van - Verstoten uit het paradijs
George, Elizabeth - Iets te verbergen
Gerge, Tove - De jongen
Gerritsen, Tess - Rizzoli & Isles 13 - Luister naar mij
Gómez-Jurado, Juan - De volgende patiënt
Gómez-Jurado, Juan - Antonia Scott 1 - De rode koningin
Gómez-Jurado, Juan - Antonia Scott 2 - De zwarte wolvin
Gómez-Jurado, Juan - Antonia Scott 3 - De witte koning
Grann, David - De schipbreuk van The Wager
Grebe, Camilla - In Eeuwigheid
Grisham, John - De storm
Groot, Fedor de - Sønderho
Grøndahl, Jens Christian - Dagen als gras
Grund, Maria - De hoofdzonde
Grund, Maria - Dodendans
Guillou, Jan - De tweede doodzonde
Guillou, Jan - Het einde van het verhaal
Hannah, Sophie - Geen spat veranderd
Harari, Yuval Noah - 21 lessen voor de 21ste eeuw
Hardus, Werner van den Belt en Bob - De schilders van de Duin- en Bollenstreek
Hendriksma, Martin - Aan zee
Hermans, Willem Frederik - Conserve
Highsmith, Patricia - De getalenteerde meneer Ripley
Highsmith, Patricia - Stille wateren
Hoek, Anne-Lot - De strijd om Bali
Hollander, Loes den - Wacht maar af
Holst, Christoffer - Bloedrode midzomeravond
Horst, Jørn Lier - Cold Case Kwartet 1 - De Katharinacode
Horst, Jørn Lier - Cold Case Kwartet 2 - De fjord
Horst, Jørn Lier - Cold Case Kwartet 3 - De onbekende
Horst, Jørn Lier - Cold Case Kwartet 4 - Dossier 1569
Houellebecq, Michel - Vernietigen
Howard, Catherine Ryan - Je liet mij leven
Howard, Catherine Ryan - 56 dagen
Iperen, Roxane van - ’t Hooge Nest
Iperen, Roxane van - Brieven aan ’t Hooge Nest
Iperen, Roxane van - De genocidefax
Indridason, Arnaldur - Boven water
Indridason, Arnaldur - Smeulend vuur
Irving, John - De laatste skilift
Jachina, Guzel - De trein naar Samarkand
Jackson, Stina - De laatste sneeuw
Jalonen, Olli - De hemelproef
James, Peter - Ik volg jou
Jansen, Han Gieske en Godfried - Wonosoepono
Janssen, John-Alexander - Va-Banque
Jansson, Susanne - Winterwater
Janzen, Michiel - Het Vierde Rijk
Jehoel, Gaila - Het culturele netwerk van Jan van Scorel
Jensen, Jens Henrik - Oxen 5 - Gladiator
Jimmink, Gerlof Leistra & Patricia - Kees Sietsma uit de schaduw
Johnsrud, Ingar - De peetmoeder
Jonasson, Jonas - Zoete zoete wraak bv
Jonasson, Jonas - De profeet en de idioot
Jónasson, Ragnar - Inktzwart
Jong, Jessica de - De Hollandse studente
Jonsson, Magnus - De man die met poppen speelde
Kane, Darby - De perfecte echtgenote
Kars, Marjoleine - Bloed in de rivier
Kepler, Lars - Spiegelman
Kerr, Philip - Hitlers vrede
King, Stephen - Later
King, Stephen - Fairy tale
King, Stephen - Billy Summers
King, Stephen - Holly
Knibbe, Ariën - Het verzwegen verbond
Kom, Anton de - Anangsieh - Verhalen van de spin uit Suriname
Kom, Anton de - Vandaag vrij altijd vrij - gedichten
Kousbroek, Rudy - Het Oostindisch kampsyndroom
Kouwenhoven, ​​​​​​​Arlette - Van Elburg tot Deshima - Zes eeuwen familie Feith
Kovach, Carla - Gina Harte 3 - Zo’n mooi meisje
Kovach, Carla - Gina Harte 5 - Haar duistere hart
Kovacs, Carla - Gina Harte 6 - Haar laatste fout
Kovach, Carla - Gina Harte 7 - Zwijg als het graf
Kraaijeveld, Frank - Be Frank. 60 jaar Bintangs
Krabbé, Tim - Onkrijgbaarheid
Kristian, Giles - Waar bloed bevriest
Kvensler, Ulf - Het hoge noorden
Kwakman, Bas - Flankhond
Labuskes, Brianna - De bibliotheek van verboden boeken
Läckberg, Camilla - Fjällbacka 11 - Koekoeksjong
Lagercrantz, David - Rekke & Vargas 1 - Obscuritas
Lagercrantz, David - Rekke & Vargas 2 - Memoria
Langereis, Sandra - Erasmus - Dwarsdenker
Lapidus, Jens - Paradijs
Larsson, Åsa - Rebecka Martinsson 6 - De zonden van onze vaders
Leuwsha, Tessa - Plantage Wildlust
Leuwsha, Tessa - De wilde vaart
Liljestrand, Jens - Zelfs als alles eindigt
Lindell, Unni - Het lege huis
Lippman, Laura - Gebroken vertrouwen
Lloyd, Chris - Eddie Giral 2 - Requiem
Lloyd, Ellery - De club
Lunde, Marja - Het einde van de oceaan
Mandela, Dumani - Op de vlucht voor apartheid
Marijnissen, Lilian - De winst van alles delen
Marklund, Liza - Poolcirkel
Marklund, Liza - Moeraskou
Marsons, Angela - Kim Stone 2 – Wreed spel
Marsons, Angela - Kim Stone 3 - Verloren meisjes
Marsons, Angela - Kim Stone 4 - Schijndood
Marsons, Angela - Kim Stone 5 - Bloedlijn
Marsons, Angela - Kim Stone 6 - Dolende zielen
Marsons, Angela - Kim Stone 7 - Vermoorde onschuld
Matheson, Nadine - De stille kamer
Melching, Willem - De zelfdenker - Karel van het Reve 1921-1999
Leod, Cynthia Mc - Hoe duur was de suiker?
McDermid, Val - Allie Burns 1 - 1979
McDermid, Val - Allie Burns 2 - 1989
McKinty, Adrian - Het eiland
McCarthy, Cormac - De passagier
Meyer, Deon - Bennie Griessel 7 - Donkerdrif
Michallon, Clémence - De stille huisgenoot
Michielsen, Dido - Lichter dan ik
Mo, Johanna - De Eilandmoorden 1 - De nachtegaal
Mo, Johanna - De Eilandmoorden 2 - De schaduwlelie
Mohr, Jim van der Meer - De schilders van West-Friesland
Morgan, Tica - Mooie Moorden 3 - Kwade Hoek
Moström, Jonas - Nathalie Svensson 1 - Dodelijk dichtbij
Moström, Jonas - Nathalie Svensson 3 - Middernachtsmeisjes
Nesbø, Jo - Koninkrijk
Nesbø, Jo - De jaloezieman
Nesbø, Jo - Macbeth
Nesbø, Jo - Bloedmaan
Nesser, Håkan - Barbarotti 6 - Herfst op Gotland
Nesser, Håkan - Barbarotti 7 - Wie schrijft, verdwijnt
Neuhaus, Nele - Weg naar nergens
Nicolasen, Lidy - Een onverschrokken leven - De vele hartstochten van Fernanda Willekes Mac Donald
Niekerk, Annemarié van - Om het hart terug te brengen
Nieuwenhuys, Rob - Oost-Indische spiegel
Nijholt, Willem - Een ongeduldig verlangen. Herinneringen
Noordhoek, Wim - De gabardine regenjas
Noort, Saskia - De nazaten
Norebäck, Elisabeth - Nadia
Nyström, Peter Mohlin & Peter - John Adderley 1 - Het laatste leven
Nyström, Peter Mohlin & Peter - John Adderley 2 - De andere waarheid
Ohlsson, Kristina - August Strindberg-reeks 1 - Stormwacht
Oksanen, Sofi - Het hondenpark
Olde Heuvelt, Thomas - November
Ollikainen, A.M. - Paula Pihlaja 1 - Waterkoud
Olsen, Jussi Adler - Q-serie deel 9 - Natriumchloride
Onderdenwijngaard, Arjan - Multatuli leeft in Lebak
Oostrom, Frits van - De Reynaert
Overman, Mariska - Noorderlicht
Paasman, Michiel van Kempen en Bert - ALBUM van de Caraïbische poëzie
Pagie, Nathalie - Camping Oosthoek
Pagie, Nathalie - Helsinki
Paris, B.A. - De gevangene
Parks, Adele - Jullie allebei
Parra, Bodil de la - Het verbrande huis
Pasqualin, Björn - Waar rook is
Pedersen, Kim Faber & Janni - Hoogzomer
Pedersen, Kim Faber & Janni - Juncker & Kristiansen 3 - Stikdonker
Petterson, Per - Mannen in mijn situatie
Poeze, Henk Schulte Nordholt en Harry - Merdeka
Pollack, Robert - De vier elementen
Portegies, Annette - Weerspiegeld in een waterglas - Maurice Gilliams 1900-1982
Post, Elvin - Breekpunt
Ramqvist, Karolina - De berenvrouw
Rensburg, Rudie van - Klem
Reybrouck, David Van - Revolusi
Riel, Ane - Beest
Rankin, Ian - Een web van leugens
Redmond, Roline - De Doorsons
Rehwinkel, Peter - Amalia - De plicht roept
Roberts, Nora - Identiteit
Roberts, Nora - Erfenis
Roberts, Nora - Nachtwerk
Roemer, Astrid H. - DealersDochter
Rolfsdotter, Ulrika - Annie Ljung 1 - Duivelsdal
Rolfsdotter, Ulrika - Annie Ljung 2 - Onbegraven
Rose, Karen - In alle onschuld
Rosenfeldt, Hans - Wolfzomer
Roslund, Anders - Drie jaar
Ryan, Chris - Danny Black 7 - Code zwart
Sarenbrant, Sofie - Emma Sköld 1 - Berouw
Sarenbrant, Sofie - Emma Sköld 2 - Jaloezie
Sarenbrant, Sofie - Emma Sköld 4 - Schuld
Schepp, Emelie - Jana Berzelius 6 –Sub rosa
Seeck, Max - De trouwe lezer
Seeck, Max - De ijskring
Skördeman, Gustaf - Geiger
Slaughter, Karin - Valse getuige
Slaughter, Karin - Gewetenloos
Smeets, Hubert - Een wonderbaarlijk politicus – Hans van Mierlo, 1931-2010
Smeulders, Eveline Sint Nicolaas en Valika - Slavernij
Smirnoff, Karin - Millenium 7 - De schreeuw van de zeearend
Smis, Paul Christiaan - Harald - Een historische novelle
Smit, Susan - De wijsheid van de heks & De heks van Limbricht
Snoek, Kees - Sjahrir - Wissel op de toekomst
Solstad, Dag - Roman 11, boek 18
Staalesen, Gunnar - Varg Veum 7 - Zwarte schapen
Staalesen, Gunnar - Varg Veum 8 - Gevallen engelen
Staalesen, Gunnar - Varg Veum 9 - Bittere bloemen
Staalesen, Gunnar - Varc Veum 19 – Waar rozen nooit verwelken
Svernström, Bo - Wie het eerst komt
Sylvester, Joyce - Bent ú de burgemeester?
Tangen, Geir - Dodemanstango
Tangen, Geir - Hartenbreker
Tex, Charles den - De Repair Club
Tex, Charles den - De Repair Club 2 - Trauma
Theorin, Johan - Strandmoord
Timmer, Edwin - Langs de muur van Trump
Timmerije, Anneloes - De mannen van Maria
Tremain, Rose - Eilanden van genade
Truijens, Aleid - Leven in de verbeelding - Hella S. Haasse 1918-2011
Tudor, C.J. - De anderen
Tyce, Harriet - Bloedsinaasappel
Tyce, Harriet - Alles komt goed
Ulstein, Silje - Serpent
Vallejo, Irene - Papyrus
Valk, Éva Tuboly en Gerrit - Een fier en frank volk!
Veen, Rob Chrispijn & Herman van - Bevrijdingskind
Verhoef, Esther - De nachtdienst
Vervoort, Hans - Zo tedere schade…
Veth, Bas - Het leven in Nederlandsch-Indië in 1900
Vis, Jacob - Tandem
Vijverberg, Pauline - De achtste zonnebloemen
Vleuten, Diederik van - Daar werd wat groots verricht
Vlugt, Simone van der - De kaasfabriek
Vogel, Marianne - Brecht gaat voor recht
Vuijsje, Robert - Salomons oordeel
Vuure, Rob van - Nagelaten Werk
Waard, Elly de - Meestal tussen bomen
Waart, Jules de - Geloof niet alles...
Walle, J. van de - Beneden de wind – Herinneringen aan Curaçao
Walters, Elena - Thuisgebracht
Ware, Ruth - De moord in Oxford
Waterdrinker, Pieter - Biecht aan mijn vrouw
Waterdrinker, Pieter - Van huis en haard
Wattel, Froukje - Huismusea van Amsterdam
Webb, Katherine - De verdwijning
Whitaker, Chris - Nooit meer zoals het was
Whiting, Rebecca Buxton en Lisa - De filosofes
Winter, Fredrik Persson - De Das
Winter, Fredrik Persson - Karma
Wit, Tim de - Wankel Koninkrijk
Wohlleben, Peter - De lange adem van bomen
Woud, Auke van der - Het landschap - De mensen
Wouthuysen, Willem Campschreur & Ester - Jong in de oorlog
Zegveld, Liesbeth - Ik wil de waarheid
Zijl, Annejet van der - Fortuna’s kinderen
Zwaan, Glenn Helberg en Irene - Als ik luister
auteurs, Diverse - Natura Artis Magistra
auteurs, Diverse - Amsterdam in bijna 80 boeken

Conserve's Leessite

Boekbesprekingen en leestips


Multatuli leeft in Lebak - Arjan Onderdenwijngaard

Honderdzestig jaar Max Havelaar in Indonesië

Douwes Dekker, geest van de Indonesische revolutie

Er zijn mensen voor wie het lezen van een berichtje op Instagram al te veel moeite is. Is er dan nog hoop voor het boek van een allang overleden schrijver als Multatuli? Zeker wel. Arjan Onderdenwijngaard ontdekte dat vooral zijn roman Max Havelaar door Indonesiërs nog altijd met veel respect wordt gelezen. Nota bene: Indonesiërs staan niet bekend als boekenwurmen.

In de stad Rangkasbitung, waar de gevierde schrijver enige tijd woonde, staat zelfs een Museum Multatuli. Wat maakt dit boek voor hen dan toch zo interessant? Onderdenwijngaard vertelt dat zeer onderhoudend en met veel kennis van zaken in zijn eigen boek Multatuli leeft in Lebak. De auteur is dan ook een ervaringsdeskundige.

Sinds 2015 woont hij tussen de Indonesiërs in de plaats Depok, onder rook van Jakarta, niet ver van de landstreek Lebak. Al in de jaren tachtig bezocht hij samen met Theo Wilton van Reede dat nog altijd economisch achterlopende gebied. Met camera en microfoon speurden ze daar naar de sporen van de man die daar in 1856 arriveerde als assistent-resident: Eduard Douwes Dekker, alias Multatuli.

De man was dus koloniaal bestuursambtenaar, maar naar de normen van nu kan hij ook een zetbaas van de Nederlandse Handelsmaatschappij worden genoemd. Hij moest er immers op toezien dat de bevolking binnen het Nederlandse Cultuurstelsel voldeed aan de productie-eisen van dit bedrijf, opvolger van de VOC.

Hij was loyaal aan het systeem, maar zag in het arme Lebak dat de bevolking niet alleen te lijden had onder veeleisende Cultuurstelsel, maar ook nog onder het regime van de eigen regent. Die liet zijn volk ook nog de nodige herendiensten verrichten. Dat resulteerde onder meer in hongersnood en dat ging Multatuli te ver. Hij vroeg het gouvernement deze regent te ontslaan. Dat verzoek werd genegeerd, Douwes Dekker nam toen zelf ontslag, keerde terug naar Nederland en schreef de roman Max Havelaar op een koud Brussel hotelkamertje.

Het was een aanklacht tegen koning Willem III, als gezicht zijn voormalige werkgever en het Cultuurstelsel. Dat boek zou een magische uitwerking hebben. Het zette menig beleidsmaker in Nederland aan het denken; het Cultuurstelsel maakte plaats voor vrije ondernemers en er kwam er meer oog voor de bevolking; Nederland ging in de kolonie een meer ethische politiek bedrijven.

Als geamuseerd observator laat Onderdenwijngaard zijn publiek meebeleven hoe de magie van Max Havelaar in het toch al magie-gevoelige Indonesië, zijn niet geringe effect had en heeft. Meest in het oog springend is het effect dat Multatuli had op de latere Indonesische nationalistische leiders. Mannen als Soekarno lieten meer dan eens blijken dat de geest van Multatuli hen inspireerde.

Vooral Havelaars toespraak tot de hoofden van Lebak sprak de aanstormende revolutionaire generatie tot de verbeelding. Daarin wijst Havelaar de regent en diens bestuursambtenaren, onomwonden op hun verplichtingen jegens de bevolking. Grof gezegd: ’Jullie staan ten dienste van de bevolking, niet andersom’.

In het feodale gedrag van de hoofden herkenden deze Indonesiërs meteen het heersende koloniaal bestuur. De schrijfster Soewarsih Djojopoespito, een van de stemmen van deze generatie, kende de toespraak tot de hoofden zelfs uit haar hoofd en de schrijver Pramoedya Ananta Toer zei in een interview in Time dat Multatuli met zijn boek het kolonialisme heeft vermoord.

De in 1945 door Soekarno geproclameerde staat Indonesië was niet meteen volmaakt. Een staatsgreep brengt in 1965 generaal Suharto aan de macht, maar ook zijn regime wordt niet door iedereen als een zegen ervaren. De vooroorlogse bestuurs-adel is dan vervangen door een nieuwe elite van ‘politieke clans, die binnen een democratisch bestel heersen bij de gratie van traditie onwetendheid en patronage’.

Vooral de familie Suharto heeft zich in die jaren enorm verrijkt. Na diens val in 1998 blijft dat nieuwe elite bestaan. Voor Onderdenwijngaard is het daarom geen toeval dat een zoon van de huidige president Joko Widodo nu burgemeester is van Solo. Hij begon daar zelf immers zijn carrière als ‘burgervader’.

Hoe gevoelig de Indonesische machthebbers zijn voor de scherpe blik van Multatuli blijkt in 1976. Dat jaar beleeft de verfilming van Max Havelaar door Fons Rademakers zijn Nederlandse première, maar de Indonesische censuur houdt de film twaalf jaar in eigen land tegen. De kritiek van Multatuli op de Indonesische overheid die zijn volk besteelt is al te herkenbaar.

Onderdenwijngaard heeft de landstreek Lebak de laatste jaren meer dan eens bezocht, vaak voor festiviteiten rond Multatuli. Dat levert smakelijke verslagen op. Hij interviewt bijvoorbeeld een man voor wie de Indonesische romanfiguur Saïdjah dermate realistisch werd, dat hij nu beweert familie van hem te zijn. Er zijn ook verhalen over schoolkinderen die welhaast devoot de woorden van Douwes Dekker tot zich nemen en over de feestelijke opening van het Museum Multatuli, dat na de opening in 2019 meteen 19.000 bezoekers trok.

Hij vertelt ook over de nazaten van de door Douwes Dekker veroordeelde regent. Ook zij hebben nu mooie bestuursfuncties, maar blijken zich nogal ongemakkelijk te gaan voelen als ze merken hoe hun voorvader in het bejubelde boek te kijk wordt gezet. Zelfs de treinreis van Jakarta naar Rangkasbitung levert anekdotes op die goed zijn voor een geamuseerde glimlach.

Meer dan interessant is het deel waarin Onderdenwijngaard gaat kijken naar het leven van de gewone Indonesiër in het nog altijd arme Lebak, ruim anderhalve eeuw na de Havelaar. Zeker, hij ziet sinds zijn eerste bezoek van meer dan dertig jaar geleden beslist vooruitgang, zij het langzaam, té langzaam. De rem zit op factoren waar ook de assistent-resident Douwes Dekker al tegenaan liep.

Nog altijd is er sprake van zaken als corruptie en nepotisme, die in stand worden gehouden door een cocktail van factoren met geloof en traditie als belangrijke ingrediënten. Het is een mix die in wezen ook de ontwikkeling van de rest van het land op de handrem houdt. Mensen zouden wereldwijd dus nog veel kunnen opsteken van Multatuli’s ideeën en inzichten.

In Nederland is hij blijkens monumenten en gedenkstenen nog wel aanwezig en er komt zelfs een nieuwe Nederlandse verfilming van ’Max Havelaar’, maar echt leven? Dat doet hij blijkbaar wel in Lebak. Al was het maar als de ’s nachts te paard passerende geest, in wie de kinderen van Rangkasbitung de voormalige assistent-resident menen te herkennen.

Hans Visser

 

De auteur

Arjan Onderdenwijngaard (1961, Tilburg) is beeldend kunstenaar, fotograaf, acteur, documentairemaker en schrijver. Sinds 1980 maakte hij in Indonesië met Theo Wilton van Reede een reeks van programma’s voor radio en televisie. In 2015 vestigde hij zich in Indonesië.

Arjan Onderdenwijngaard – Multatuli leeft in Lebak, 271 pagina’s. ISBN 978 90 445 4374 2, prijs: € 18,50, uitgeverij De Geus, juni 2021.

Arjan Onderdenwijngaard

Wilt u reageren op deze recensie? Klik hier!

Uitgeverij Conserve


Sinds 1 januari 2019 is een gedeelte van het fonds onderdeel van Singel Uitgeverijen, Weteringschans 259, 1017 XJ Amsterdam.

Kantooradres:
Tureluur 12, 1873 JW Groet (gem. Bergen)
telefoon: 072 - 509 3693
info@conserve.nl

KvK: 37051556

ABN AMRO
IBAN NL54 ABNA 0438 7594 94

Algemene Voorwaarden

Distributie:


Regiotitels: Conserve en Goud van Oud bij Depot Compact Centraal Boekhuis en bij www.conserve.nl

Uitgevers Conserve:
Ingrid en Kees de Bakker

Aanbieden manuscript


Singel Uitgeverijen heeft ervoor gekozen geen ongevraagde manuscript-inzendingen meer aan te nemen. Hierover kan niet worden gecorrespondeerd.

Graag maken wij u attent op de mogelijkheid om uw manuscript zélf uit te geven via het digitale self-publishingplatform Brave New Books. Via dit platform kunnen alle auteurs in spe hun boek publiceren en verkopen – en alle genres zijn welkom.

Wilt u meer informatie? Kijk dan op www.bravenewbooks.nl.

Vermelde boekprijzen zijn inclusief BTW, exclusief verzendkosten - Bij bestellingen boven € 19,99 is de verzending gratis, behalve voor zendingen naar het buitenland.
Prijswijzigingen en tikfouten voorbehouden - © 2023 - Uitgeverij Conserve - Website door Netweters