Achebe, Chinua - Termietenheuvels in de Savanne (Perpetuareeks)
Adler-Olsen, Jussi - Serie Q 9 - Natriumchloride
Adler-Olsen, Jussi - Serie Q 10 - Eén raam, geen sleutel
Adolfsson, Maria - Doggerland 2 - Stormwaarschuwing
Adolfsson, Maria - Doggerland 3 - Tussen de duivel en de zee
Adolfsson, Maria - Doggerland 4 - Rennen of sterven
Adolfsson, Maria - Doggerland 5 - Valwind
Adolfsson, Maria - Doggerland 6 - Noodzakelijk kwaad
Ahndoril, Alex - Ik zal de sleutel vinden
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 1 - Zonder gezicht
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 2 - Negen
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 3 - 18 graden onder nul
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 4 - Motief X
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 5 – X manieren om te sterven
Ahnhem, Stefan - Fabian Risk 6 - De laatste spijker
Ahnhem, Stefan - Huizenruil
Alders, Hanny - De kopiist
Alders, Hanny - De volmaakte ketter
Alders, Hanny - Non nobis – Ondergang van de Tempelorde
Alsterdal, Tove - Inslag
Andersen, Johan - Zonder genade
Andriesse, Gauke - Dodelijke gelijkenis
Andriesse, Gauke - Daden van geweld
Andriesse, Peter - Claire Obscure
Appel, René - Overschot
Appel, René - Dansen in het donker
Appel, René - Waarom niet
Archer, Jeffrey - William Warwick 1 - Wie niet waagt
Archer, Jeffrey - William Warwick 2 - In het volle zicht
Archer, Jeffrey - William Warwick 3 - Een oogje dicht
Archer, Jeffrey - William Warwick 4 - Over mijn lijk
Arlidge, M.J. - Helen Grace 10 – Niemand zeggen
Arlidge, M.J. - Helen Grace 11 - Kom eens gauw
Arlidge, M.J. - Helen Grace 12 - Leef je nog?
Arlidge, M.J. - Twee kleine visjes
Arlidge, M.J. - Oog om Oog
Asscher, Maarten - De schaduw van een vriend
Atkinson, Kate - Een donkere, stormachtige nacht
Aubert, Marie - Volwassen mensen
Baay, Reggie - Het lied van de goden
Baar, Peter-Paul de - Theo Thijssen (1879-1943) - Schrijver, schoolmeester, socialist
Baar, Jan van - De vervolging van Joods Alkmaar
Baar, Jan van - De familie Drukker en de tragiek van Joods Alkmaar
Bach, Tabea - De Zijdevilla
Bailey, Sarah - De huisgenoot
Bailey, Sarah - Gemma Woodstock 4 - Een dood vol leugens
Bakboord, Henk - Billenkoek - Avonturen van een stoute Surinamer
Banville, John - Sneeuw
Banville, John - April in Spanje
Banville, John - De garage
Barker, Dacre Stoker & J.D. - Dracul
Barker, James Patterson & J.D. - Jeugdzonde
Barker, James Patterson & J.D. - Oorverdovend
Barker, J.D. - Augustus
Barker, J.D. - Het spel
Bax, Wim - Hou het stil
Beek, Martyn van - De jacht van de Wolf
Bengtsdotter, Lina - Charlie Lager 3 – De man die een vreemde was
Bengtsdotter, Lina - Spelen met vuur
Bennett, S.J. - Hare Majesteit de Queen onderzoekt 1 - De moord op Windsor Castle
Benzakour, Mohammed - De reus uit de Rif
Berg, Michael - De vermissing
Bergvelt, Joyce - Commandeur van de Kaap
Bergeys, Roland - Blindelings
Berkleef, Bernice - Bloedsteen
Berkleef, Bernice - Vinex
Berry, Steve - Cotton Malone 14 - Het Maltadocument
Bervoets, Hanna - Leer me alles wat je weet
Biezen, Mick van - Zomersplinters
Bijlsma, Rob - Kerken van goud, dominees van hout
Bjørk, Samuel - Munch & Kruger 2 - De doodsvogel
Bjørk, Samuel - Munch & Krüger 3 - De jongen in de sneeuw
Bjørk, Samuel - Munch & Krüger 5 - De terugkeer van Mia
Blake, Matthew - Anna O.
Blau, Sarah - De anderen
Blædel, Sara - Louise Rick 7 - Het meisje onder de boom
Blædel, Sara - Louise Rick 8 - De stille weduwe
Bleeker, Bregje - Criminaliteit voor ons soort mensen
Bley, Mikaela - Sterf voor mij
Blijdorp, Anita - Verslag van de wapen- en voedseltransporten West-Friesland en de Wieringermeer – september 1944-juni 1945
Blok, Dieuwertje - Dragelijke lichtheid
Boekwijt, Naomi Rebekka - Stemmen
Boer, Agnes de - 2000 jaar Oorlog en Strijd in het Oer-IJ-landschap
Boer, Merijn de - Het Surinamedagboek
Bolther, Line Holm & Stine - Voor onze zonden
Boom, Henk - Wij zijn maïs
Börjlind, Cilla & Rolf - Rönning & Stilton 7 - De Samaritaan
Börjlind, Cilla & Rolf - Rönning & Stilton 8 - Het Oog van de Nacht
Börjlind, Cilla & Rolf - Bevroren goud
Börjlind, Rolf & Molly - De duisternis tussen ons
Bøe, Grethe - Mayday
Bosch, Frits - De tromslager
Bosch, Frits - De Jutter
Bossenbroek, Martin - De wraak van Diponegoro
Bossenbroek, Martin - De Zanzibardriehoek. Een slavernijgeschiedenis 1860-1900
Bouwman, Rinske - Een soort eelt
Braam, Conny - De revolutie van Pelle
Brabander, Eric de - Het geluid van naderend onweer
Brabander, Eric de - Urbina
Brekel, Manon van den - Massa-executies op Sulawesi
Broadribb, M.J. Arlidge & Steph - De laatste steen
Brokken, Jan - De tuinen van Buitenzorg
Brokken, Jan - De kampschilders
Brokken, Jan - De ontdekking van Holland
Bronwasser, Sacha - De lotgevallen
Brouwers, Jeroen - Cliënt E. Busken
Brownlow, John - Zeventien
Brundage, Elizabeth - Het verdwijnpunt
Brusse, Peter - Ach, Engeland - De Brexit Editie
Bryndza, Robert - Erika Foster 7 - Fatale waarheid
Bryndza, Robert - Erika Foster 8 - Dodelijke wraak
Bryndza, Robert - Kate Marshall 1 - Zonder gezicht
Bryndza, Robert - Kate Marshall 2 - Schaduwland
Bryndza, Robert - Kate Marshall 3 - Vallend duister
Bryndza, Robert - Kate Marshall 5 - Dwaalspoor
Bryndza, Robert - Stille angst
Burr, Shelley - In de schaduw
Buruma, Ian - Het Churchillcomplex
Buschman, José - Couperus in de Oriënt
Camilleri, Andrea - De methode Catalanotti
Camilleri, Andrea - De vorm van water
Candlish, Louise - Nieuwe vrienden
Candlish, Louise - Haar woorden
Carter, Chris - De beste vriend
Caspers, Jannemieke - Het Heidi-feest
Castilo, Javier - Het spel van de ziel
Chabot, Sebastiaan - Olifantenpaadjes
Chapman, Julia - Een date met de dood
Chen, Katherine J. - Jeanne d'Arc
Christie, Agatha - De Miss Marple-verzameling - Twaalf nieuwe mysteries
Coben, Harlan - Levenslang
Coben, Harlan - Terugkeer
Cochius, Fotografie: Chrystal - Wandelen en fietsen - In en vanuit Bergen, Schoorl en Egmond
Connelly, Michael - Een gewaarschuwd man
Connelly, Michael - De wet van de onschuld
Connelly, Michael - Renée Ballard 3 - Het holst van de nacht
Connelly, Michael - Woestijnnacht
Connelly, Michael - Eerherstel
Connelly, Michael - Wachtstand
Cooper, Robert - The Ambassadors
Cosby, S.A. - Een laatste uitweg
Craven, M.W. - Washington Poe 1 - Brandoffer
Craven, M.W. - Washington Poe 2 - Zwarte zomer
Craven, M.W. - Washington Poe 4 - Dode hoek
Daanje, Anjet - De herinnerde soldaat
Daanje, Anjet - Het lied van ooievaar en dromedaris
Dahl, Arne - Berger & Bloom 4 - Nachtmerries
Dahl, Arne - Berger & Bloom 5 - Vriespunt
Dazai, Osamu - Als mens mislukt
Dark, Alice Elliott - De zomers
Dean, Abigail - Meisje A
Dean, Will - Tuva 1 – De jacht
Dean, Will - Tuva 2 - Zwart zout
Declercq, Matthias M.R. - De ontdekking van Urk
Deen, Mathijs - De Hollander
Dekkers, Midas - Wat loopt daar? - Een biologische kijk op rassen
Dicker, Joël - De zaak Alaska Sanders
Dicker, Joël - Een wild dier
Dis, Adriaan van - Vijf vrolijke verhalen
Dis, Adriaan van - De wandelaar
Dis, Adriaan van - KliFi - Woede in de republiek Nederland
Dis, Adriaan van - Adje doet heel druk
Dis, Adriaan van - De rat van Arras
Dis, Adriaan van - Naar zachtheid en een warm omhelzen
Dis, Adriaan van - De kolonie mept terug
Doel, Wim van den - Snouck
Donkers, Jan - Forty Tracks
Dröge, Philip - Moederstad
Dros, Imme - Gisterland
Dros, Imme - Elke reis is een omweg naar hier
Dros, Nico - Eiland van gisteren. Verhalen over Texel
Duivenbode, Dore van - Oerbos
Durlacher, Jessica - De Stem
Dürrenmatt, Friedrich - Justitia
Dusse, Karsten - Het kind in mij wil Mindful Moorden
Edvardsson, Mattias - Een heel gewoon gezin
Edvardsson, Mattias - Familietragedie
Edwardson, Åke - Erik Winter 13 - De dertiende zaak
Eikelenboom, Barend - Geslepen
Egmond, Pia van - Tijd om te gaan
Ekberg, Anna - Het perfecte huwelijk
Ellory, R.J. - De derde kogel
Elstad, Lotta - Ik weiger na te denken
Engberg, Katrine - Wintereiland
Engelen, Theo - Zevenheuvelen
Enger, Thomas - Het boek van de galg
Enger, Jørn Lier Horst en Thomas - Blix & Ramm 2 - Rookgordijn
Enger, Jørn Lier Horst en Thomas - Blix & Ramm 3 - Slagzij
Enger, Horst - Blix & Ramm 4 - Stigma
Enger, Horst - Blix & Ramm 5 - Schuld
Engman, Pascal - Vanessa Frank 2 – Femicide
Engman, Pascal - Vanessa Frank 5 - X
Entius, Yolanda - Om en nabij
Eriksson, Kjell - Ann Lindell 8 - De nacht van het vuur
Ernaux, Annie - De jaren
Ersson, Svea - Hej Denemarken
Esajas, Mitchell - Antonlogie
Essen, Rob van - Ik kom hier nog op terug
Faber, Hans - Van Zandt 3 - De zondaar
Fabricius, Johan - Het gordijn met de ibissen
Fabricius, Johan - Achter in de Molukken
Fabricius, Johan - Dipanegara
Fellowes, Jessica - De Mitford-moorden: Unity
Fenton, Justin - Deze stad is van ons - True crime
Ferrier, Deryck J.H. - In de ban van de bosgeest – Ontmoeting met Panaike
Fexeus, Camilla Läckberg & Henrik - Box
Fexeus, Camilla Läckberg & Henrik - Cultus
Fexeus, Camilla Läckberg & Henrik - 3 - Illusie
Fields, Helen - De laatste die sterft
Fisher, Tarryn - Een eerlijke leugen
Foley, Lucy - Het hotel
Fosse, Jon - Ik is een ander – Septologie III-V
Fossum, Karin - Zwanenzang
Fossum, Karin - Eddie Feber 1 - Lotgenoten
Fossum, Karin - Eddie Feber 2 - Nachtloper
Francis, Michelle - Zijn nieuwe vriendin
Frech, Steve - Wat je ons hebt afgenomen
French, Nicci - De gunst
Frennstedt, Tina - Countdown
Frennstedt, Tina - Cold Case 3 - Vagevuur
Frennstedt, Tina - Cold Case 4 - De laatste foto
Frerichs, Lieneke - Nescio. Leven en werk van J. H. F. Grönloh
Freriks, Philip & Lili - Les chats de Lili – De katten van Lili
Fresen, Ron - Acht jaar Achtuur
Fuglehaug, Randi - Vrije val – Deel 1 Fjordenreeks
Fulpen, Har van - Leven en werken op suikerplantage Mariënburg
Furniss, Jo - File des doods
Galbraith, Robert - Cormoran Strike 5 - Kwaad bloed
Galbraith, Robert - Cormoran Strike 6 - Inktzwart hart
Galbraith, Robert - Cormoran Strike 7 - Stromend graf
Geemert, Ko van - Dor Hout
Urturi, Eva García Sáenz de - Aquitanië – Land van water
Urturi, Eva García Sáenz de - De heren van de tijd
Garschagen, Melle - Stem van het Britse Volk
Geemert, Ko van - Verstoten uit het paradijs
George, Elizabeth - Iets te verbergen
Gerge, Tove - De jongen
Gerritsen, Tess - Rizzoli & Isles 13 - Luister naar mij
Giolito, Malin Persson - Sta ons bij
Goemans, Anne-Gine - Wondermond
Goldsworthy, Adrian - Mare Liberum
Gómez-Bárcena, Juan - Het dorp van de herinneringen
Gómez-Jurado, Juan - De volgende patiënt
Gómez-Jurado, Juan - Antonia Scott 1 - De rode koningin
Gómez-Jurado, Juan - Antonia Scott 2 - De zwarte wolvin
Gómez-Jurado, Juan - Antonia Scott 3 - De witte koning
Gómez-Jurado, Juan - Alles brandt
Gómez-Jurado, Juan - Alles keert terug
Grann, David - De schipbreuk van The Wager
Grebe, Camilla - In Eeuwigheid
Grisham, John - De storm
Groot, Fedor de - Sønderho
Grøndahl, Jens Christian - Dagen als gras
Grunberg, Arnon - Zevenpoot
Grund, Maria - De hoofdzonde
Grund, Maria - Dodendans
Guillou, Jan - De tweede doodzonde
Guillou, Jan - Het einde van het verhaal
Hannah, Sophie - Geen spat veranderd
Harari, Yuval Noah - 21 lessen voor de 21ste eeuw
Hardus, Werner van den Belt en Bob - De schilders van de Duin- en Bollenstreek
Harpman, Jacqueline - Ik die nooit een man heb gekend
Hawkins, Paula - Het blauwe uur
Hayes, Terry - Het jaar van de sprinkhaan
Heest, Detlev van - Parkeren in Hilversum
Heijden , A.F.Th. van der - Zogkoorts
Heitman, Mariken - De mierenkaravaan
Hemert, Chantal van - Kuipers & De Bont 1 - Verborgen verleden
Hendriksma, Martin - Aan zee
Hendriksma, Martin - Het geheim van Bols
Hermans, Willem Frederik - Conserve
Hermens, Max - Het verdwijnen van Ferdi Heijen
Hertmans, Stefan - Dius (2)
Hertmans, Stefan - Dius (1)
Higashino, Keigo - Detective Galileo 1 - De toewijding van verdachte X
Highsmith, Patricia - De getalenteerde meneer Ripley
Highsmith, Patricia - Stille wateren
Hoek, Anne-Lot - De strijd om Bali
Hoek, Jacobine van den - Madame, het wonderlijke leven van Marie Tussaud
Holland, Sam - De echoman
Holland, Sam - De 20
Holland, Sam - De poppenmeester
Hollander, Loes den - Wacht maar af
Holst, Christoffer - Bloedrode midzomeravond
Horst, Jørn Lier - Cold Case Kwartet 1 - De Katharinacode
Horst, Jørn Lier - Cold Case Kwartet 2 - De fjord
Horst, Jørn Lier - Cold Case Kwartet 3 - De onbekende
Horst, Jørn Lier - Cold Case Kwartet 4 - Dossier 1569
Horst, Jørn Lier - William Wisting 9 - Grenzeloos
Houellebecq, Michel - Vernietigen
Howard, Catherine Ryan - Je liet mij leven
Howard, Catherine Ryan - 56 dagen
Huff, Philip - Open
Hunter, Cara - Moord in de familie
Huysmans, Sanne - Iemand moest het doen
Iperen, Roxane van - ’t Hooge Nest
Iperen, Roxane van - Brieven aan ’t Hooge Nest
Iperen, Roxane van - De genocidefax
Indridason, Arnaldur - Boven water
Indridason, Arnaldur - Smeulend vuur
Indriðason, Arnaldur - Razende storm
Indriðason, Arnaldur - Het uurwerk
Irving, John - De laatste skilift
Isik, Murat - In de mist van Golden Gate Park
Jachina, Guzel - De trein naar Samarkand
Jackson, Stina - De laatste sneeuw
Jakobsdóttir, Ragnar Jónasson & Katrín - Reykjavik
Jalonen, Olli - De hemelproef
James, Peter - Ik volg jou
Jansen, Han Gieske en Godfried - Wonosoepono
Janssen, John-Alexander - Va-Banque
Jansson, Susanne - Winterwater
Janzen, Michiel - Het Vierde Rijk
Japin, Arthur - Het Stravinsky-spel
Jaquet, Maartje - Ala Sma Tori - Keti Koti Verbeeld
Jehoel, Gaila - Het culturele netwerk van Jan van Scorel
Jensen, Jens Henrik - Oxen 5 - Gladiator
Jimmink, Gerlof Leistra & Patricia - Kees Sietsma uit de schaduw
Johnsrud, Ingar - De peetmoeder
Jonasson, Jonas - Zoete zoete wraak bv
Jonasson, Jonas - De profeet en de idioot
Jónasson, Ragnar - Inktzwart
Jong, Jessica de - De Hollandse studente
Jonge, Freek de - De Zeeuwse jaren
Jonsson, Magnus - De man die met poppen speelde
Jonsson, Magnus - De aasgieren - Een Linn Ståhlthriller
Jonsson, Magnus - De vrouw die alleen jaagde - Een Linn Ståhlthriller
Kager, Maria - De buitengewoon geslaagde opvoeding van Frida Wolf
Kane, Darby - De perfecte echtgenote
Kane, Darby - De laatste uitnodiging
Karlsson, Ørjan - Jakob Weber 1 - Iselin was bijna thuis
Kars, Marjoleine - Bloed in de rivier
Kas, E. - Tribal Memories and the Confusing Numbers in the Old Testament
Kat, Otto de - Autobiografie van een flat
Kepler, Lars - Spiegelman
Kerr, Philip - Hitlers vrede
Keuning, Nico - Groots en onbekommerd - de biografie van Belcampo
King, Stephen - Later
King, Stephen - Fairy tale
King, Stephen - Billy Summers
King, Stephen - Holly
Chizmar, Stephen King & Richard - De Gwendy Trilogie
Knibbe, Ariën - Het verzwegen verbond
Koch, Herman - Ga je erover schrijven?
Koeleman, Bertram - Dit is jouw tijd
Koelle, Patricia - Het licht in de bomen
Kom, Anton de - Anangsieh - Verhalen van de spin uit Suriname
Kom, Anton de - Vandaag vrij altijd vrij - gedichten
Korsgaard, Thomas - Tue-trilogie deel 1 - Mocht er iemand langskomen
Kortmann, Vincent - Vlees en bloed
Kousbroek, Rudy - Het Oostindisch kampsyndroom
Kouwenhoven, ​​​​​​​Arlette - Van Elburg tot Deshima - Zes eeuwen familie Feith
Kovach, Carla - Gina Harte 3 - Zo’n mooi meisje
Kovach, Carla - Gina Harte 5 - Haar duistere hart
Kovacs, Carla - Gina Harte 6 - Haar laatste fout
Kovach, Carla - Gina Harte 7 - Zwijg als het graf
Kovach, Carla - Gina Harte 8 - Hij ziet jou
Kovach, Carla - Gina Harte 9 - Toen waren er vier
Kovach, Carla - Gina Harte 10 - Jouw laatste wens
Kovach, Carla - Gina Harte 11 - Het laatste meisje
Kraaijeveld, Frank - Be Frank. 60 jaar Bintangs
Krabbé, Tim - Onkrijgbaarheid
Kristian, Giles - Waar bloed bevriest
Kuang, Rebecca F. - Yellowface
Kvensler, Ulf - Het hoge noorden
Kwakman, Bas - Flankhond
Labuskes, Brianna - De bibliotheek van verboden boeken
Läckberg, Camilla - Nachtspel
Läckberg, Camilla - Fjällbacka 11 - Koekoeksjong
Lagercrantz, David - Rekke & Vargas 1 - Obscuritas
Lagercrantz, David - Rekke & Vargas 2 - Memoria
Langereis, Sandra - Erasmus - Dwarsdenker
Lankester, Bart - Stakkers & stakers
Lapidus, Jens - Paradijs
Lapidus, Jens - Stockholm Underground 4 - Mr. One
Larsson, Åsa - Rebecka Martinsson 6 - De zonden van onze vaders
Lazaroms, Ilse Josepha - Elders
Leeuwen, Joke van - Alle tijden zijn onzeker
Leuwsha, Tessa - Plantage Wildlust
Leuwsha, Tessa - De wilde vaart
Liefaard, André - De opbouw van een profclub - 1988-1998
Liljestrand, Jens - Zelfs als alles eindigt
Lindell, Unni - Het lege huis
Lippman, Laura - Gebroken vertrouwen
Lloyd, Chris - Eddie Giral 2 - Requiem
Lloyd, Ellery - De club
Lunde, Marja - Het einde van de oceaan
Mandela, Dumani - Op de vlucht voor apartheid
Mangun), Y.B Mangunwijaya (Romo - Het mysterie van Mrs. Indonesia
Marijnissen, Lilian - De winst van alles delen
Marklund, Liza - Poolcirkel
Marklund, Liza - Moeraskou
Marsons, Angela - Kim Stone 2 – Wreed spel
Marsons, Angela - Kim Stone 3 - Verloren meisjes
Marsons, Angela - Kim Stone 4 - Schijndood
Marsons, Angela - Kim Stone 5 - Bloedlijn
Marsons, Angela - Kim Stone 6 - Dolende zielen
Marsons, Angela - Kim Stone 7 - Vermoorde onschuld
Marsons, Angela - Kim Stone 8 - Verborgen waarheid
Marsons, Angela - Kim Stone 9 - Laatste belofte
Marsons, Angela - Kim Stone 10 - Vergeten verleden
Matheson, Nadine - De stille kamer
Melching, Willem - De zelfdenker - Karel van het Reve 1921-1999
Lanen, Pepijn - Gezeik
Leod, Cynthia Mc - Hoe duur was de suiker?
Márquez, Gabriel García - In augustus zien we elkaar
McDermid, Val - Allie Burns 1 - 1979
McDermid, Val - Allie Burns 2 - 1989
McDermid, Val - Karen Pirie 7 - De leugen voorbij
McKinty, Adrian - Het eiland
McCarthy, Cormac - De passagier
Menasse, Eva - Vienna
Meyer, Deon - Bennie Griessel 7 - Donkerdrif
Meyer, Deon - Bennie Griessel 8 - Leeuw
Michallon, Clémence - De stille huisgenoot
Michielsen, Dido - Lichter dan ik
Middendorp, Peter - De kant van Ada
Miles, Tiya - Alles wat ze dragen kon
Miller, C.L. - Een moordgids voor antiekverzamelaars
Mizee, Nicolien - Ik kus uw handen duizendmaal
Mo, Johanna - De Eilandmoorden 1 - De nachtegaal
Mo, Johanna - De Eilandmoorden 2 - De schaduwlelie
Mo, Johanna - De Eilandmoorden 3 - Het donkere woud
Mohr, Jim van der Meer - De schilders van West-Friesland
Morgan, Tica - Mooie Moorden 3 - Kwade Hoek
Morris, Heather - De vrouwen van het kamp
Moser, Benjamin - De wereld op zijn kop, ontmoetingen met Hollandse meesters
Moström, Jonas - Nathalie Svensson 1 - Dodelijk dichtbij
Moström, Jonas - Nathalie Svensson 3 - Middernachtsmeisjes
Moström, Jonas - Nathalie Svensson 4 - Tot de dood ons scheidt
Murakami, Haruki - De stad en zijn onvaste muren
Nesbø, Jo - Koninkrijk
Nesbø, Jo - De jaloezieman
Nesbø, Jo - Macbeth
Nesbø, Jo - Bloedmaan
Nesser, Håkan - Barbarotti 6 - Herfst op Gotland
Nesser, Håkan - Barbarotti 7 - Wie schrijft, verdwijnt
Neuhaus, Nele - Weg naar nergens
Neuhaus, Nele - Sheridan Grant 3 - Tijden van storm
Neurink, Judit - De wraakzuchtige spion
Nicolasen, Lidy - Een onverschrokken leven - De vele hartstochten van Fernanda Willekes Mac Donald
Niekerk, Annemarié van - Om het hart terug te brengen
Nieuwenhuys, Rob - Oost-Indische spiegel
Niewierra, Anya - De Camino
Nijholt, Willem - Een ongeduldig verlangen. Herinneringen
Noordhoek, Wim - De gabardine regenjas
Noort, Saskia - De nazaten
Nooteboom, Cees - Frankrijk. Alle Franse reisverhalen
Nore, Aslak - De erfenis van de familie Falck
Norebäck, Elisabeth - Nadia
Nyström, Peter Mohlin & Peter - John Adderley 1 - Het laatste leven
Nyström, Peter Mohlin & Peter - John Adderley 2 - De andere waarheid
Nyström, Peter Mohlin & Peter - John Adderley 3 - De stille vogel
O’Hagan, Andrew - Caledonian Road
Ohlsson, Kristina - August Strindberg-reeks 1 - Stormwacht
Ohlsson, Kristina - August Strindberg-reeks 2 - IJsbreker
Oksanen, Sofi - Het hondenpark
Olde Heuvelt, Thomas - November
Ollikainen, A.M. - Paula Pihlaja 1 - Waterkoud
Ollikainen, A.M. - Paula Philaja 2 - Speelplaats
Onderdenwijngaard, Arjan - Multatuli leeft in Lebak
Oostrom, Frits van - De Reynaert
Osman, Richard - Voor al uw moordzaken
Österdahl, Martin - De laatste nacht
Overman, Mariska - Noorderlicht
Paasman, Michiel van Kempen en Bert - ALBUM van de Caraïbische poëzie
Pagie, Nathalie - Camping Oosthoek
Pagie, Nathalie - Helsinki
Pagie, Nathalie - Vlissingen
Paretsky, Sara - V.I. Warshawski 10 - Verdwenen
Paris, B.A. - De gevangene
Parks, Adele - Jullie allebei
Parra, Bodil de la - Het verbrande huis
Pasqualin, Björn - Waar rook is
Pauwels, Kim - Blauwe achten
Pedersen, Kim Faber & Janni - Juncker & Kristiansen 2 - Hoogzomer
Pedersen, Kim Faber & Janni - Juncker & Kristiansen 3 - Stikdonker
Pedersen, Kim Faber & Janni - Juncker & Kristiansen 4 - Schaduwrijk
Pefko, David - De gebroeders Maxilari
Perrin, Kristen - Hoe ik mijn eigen moord oploste
Petterson, Per - Mannen in mijn situatie
Pfeijffer, Ilja Leonard - Alkibiades
Poeze, Henk Schulte Nordholt en Harry - Merdeka
Pollack, Robert - De vier elementen
Portegies, Annette - Weerspiegeld in een waterglas - Maurice Gilliams 1900-1982
Post, Elvin - Breekpunt
Post, Elvin - Een aardig meisje
Rämö, Satu - Rósa en Björk
Ramqvist, Karolina - De berenvrouw
Reitsma, Janke - Alles wordt lichter
Rensburg, Rudie van - Klem
Reybrouck, David Van - Revolusi
Riel, Ane - Beest
Rio, M.L. - Als we schurken waren
Ripley, Sam - De regel van drie
Rankin, Ian - Een web van leugens
Redmond, Roline - De Doorsons
Redmond, Roline - De wasvrouw van de Drambrandersgracht
Rehwinkel, Peter - Amalia - De plicht roept
Roberts, Nora - Identiteit
Roberts, Nora - Erfenis
Roberts, Nora - Nachtwerk
Roberts, Nora - Schimmenspel
Roemer, Astrid H. - DealersDochter
Rolfsdotter, Ulrika - Annie Ljung 1 - Duivelsdal
Rolfsdotter, Ulrika - Annie Ljung 2 - Onbegraven
Rooney, Sally - Intermezzo
Rose, Karen - In alle onschuld
Rosenfeldt, Hans - Wolfzomer
Rosenfeldt, Hjorth & - De Bergmankronieken 8 - De schuld
Roslund, Anders - Drie jaar
Roslund, Anders - Vijf moorden
Ryan, Chris - Danny Black 7 - Code zwart
Ryan, Chris - Koud rood
Sarenbrant, Sofie - Emma Sköld 1 - Berouw
Sarenbrant, Sofie - Emma Sköld 2 - Jaloezie
Sarenbrant, Sofie - Emma Sköld 4 - Schuld
Scalia, Christina Cassar - Vanina Guarrasi-serie 1 - Zwart zand
Schepp, Emelie - Jana Berzelius 6 –Sub rosa
Schermer, Marijke - In het oog
Schlikker, Malou Holshuijsen en Roos - Dit komt nooit meer goed
Seeck, Max - De trouwe lezer
Seeck, Max - De ijskring
Seeck, Max - Helsinki 3 - Rancune
Sénanque, Antoine - Askruis
Shafak, Elif - Er stromen rivieren in de lucht
Shriver, Lionel - Waanzin
Siegmann, Machteld - Aloha
Sigurdardottir, Lilja - Verstrikt
Sjisjkin, Michaïl - Mijn Rusland, oorlog of vrede
Skördeman, Gustaf - Geiger
Slaughter, Karin - Valse getuige
Slaughter, Karin - Gewetenloos
Slaughter, Karin - Na die nacht
Slaughter, Karin - Waarom we logen
Slaughter, Karen - Loepzuiver
Smeets, Hubert - Een wonderbaarlijk politicus – Hans van Mierlo, 1931-2010
Smeulders, Eveline Sint Nicolaas en Valika - Slavernij
Smirnoff, Karin - Millenium 7 - De schreeuw van de zeearend
Smis, Paul Christiaan - Harald - Een historische novelle
Smit, Susan - De wijsheid van de heks & De heks van Limbricht
Snoek, Kees - Sjahrir - Wissel op de toekomst
Solstad, Dag - Roman 11, boek 18
Spaan, Alja - Het langzaam voorovervallen
Staalesen, Gunnar - Varg Veum 7 - Zwarte schapen
Staalesen, Gunnar - Varg Veum 8 - Gevallen engelen
Staalesen, Gunnar - Varg Veum 9 - Bittere bloemen
Staalesen, Gunnar - Varg Veum 12 - We zullen wind erven
Staalesen, Gunnar - Varg Veum 16 - Satellieten van de dood
Staalesen, Gunnar - Varg Veum 17 - Koude harten
Staalesen, Gunnar - Varc Veum 19 – Waar rozen nooit verwelken
Stefánsson, Jon Kalman - Yellow submarine
Sten, Viveca - Åre-moorden-reeks 1 - Verborgen in de sneeuw
Strömberg, Sara - Sluw
Svernström, Bo - Wie het eerst komt
Sylvester, Joyce - Bent ú de burgemeester?
Tangen, Geir - Dodemanstango
Tangen, Geir - Hartenbreker
Tex, Charles den - De Repair Club
Tex, Charles den - De Repair Club 2 - Trauma
Tex, Charles den - De vriend
Tex, Charles den - Een mooie dood
Theorin, Johan - Strandmoord
Theunissen, Jeroen - Een week
Thomése, P.F. - Black-Out
Timmer, Edwin - Langs de muur van Trump
Timmerije, Anneloes - De mannen van Maria
Toews, Miriam - Nachtgevechten
Tremain, Rose - Eilanden van genade
Truijens, Aleid - Leven in de verbeelding - Hella S. Haasse 1918-2011
Trujillo, Carolina - De instructies
Tudor, C.J. - De anderen
Turner, A.K. - Cassie Raven 2 - Levenslang
Tyce, Harriet - Bloedsinaasappel
Tyce, Harriet - Alles komt goed
Ulstein, Silje - Serpent
Urturi, Eva García Sáenz de - De Witte Stad 5 - De engel van de stad
Vallejo, Irene - Papyrus
Valk, Éva Tuboly en Gerrit - Een fier en frank volk!
Veen, Rob Chrispijn & Herman van - Bevrijdingskind
Verhoef, Esther - De nachtdienst
Verhulst, Dimitri - Bechamel Mucho
Vervoort, Hans - Zo tedere schade…
Veth, Bas - Het leven in Nederlandsch-Indië in 1900
Vis, Jacob - Tandem
Vijverberg, Pauline - De achtste zonnebloemen
Vleuten, Diederik van - Daar werd wat groots verricht
Vlugt, Simone van der - De kaasfabriek
Vlugt, Simone van der - Bloedlijn
Vogel, Marianne - Brecht gaat voor recht
Voos, Lammert - Jericho
Voss, Daan Heerma van - Geen vaarwel vandaag
Voss, Thomas Heerma van - Het archief
Vriend, Eva - Het eiland van Anna - Schokland en de geschiedenis van een thuis
Vries, Joost de - Hogere machten
Vries, Royce en Peter R. de - Ik beloof je dat ik honderd word
Vuijsje, Robert - Salomons oordeel
Vuure, Rob van - Nagelaten Werk
Waard, Elly de - Meestal tussen bomen
Waart, Jules de - Geloof niet alles...
Wahlgren, Anna E. - In haar voetsporen
Walle, J. van de - Beneden de wind – Herinneringen aan Curaçao
Walter, Marthe - Ik wil gewoon mijn moeder terug
Walters, Elena - Thuisgebracht
Ward, Catriona - Onderhuids
Ware, Ruth - De moord in Oxford
Waterdrinker, Pieter - Biecht aan mijn vrouw
Waterdrinker, Pieter - Van huis en haard
Waterdrinker, Pieter - Citroenkip op zondag
Wattel, Froukje - Huismusea van Amsterdam
Webb, Katherine - De verdwijning
Welagen, Robbert - Averij
Whitaker, Chris - Nooit meer zoals het was
Whiting, Rebecca Buxton en Lisa - De filosofes
Wieringa, Tommy - Nirwana
Wieringa, Tommy - Konvooi
Winter, Fredrik Persson - De Das
Winter, Fredrik Persson - Karma
Wit, Tim de - Wankel Koninkrijk
Winter, Leon de - Stad van de honden
Wohlleben, Peter - De lange adem van bomen
Wortel, Maartje - Camping
Woud, Auke van der - Het landschap - De mensen
Wouden, Yael van der - De bewaring
Wouthuysen, Willem Campschreur & Ester - Jong in de oorlog
Wright, Alexis - Het boek van de zwaan
Zegveld, Liesbeth - Ik wil de waarheid
Zijl, Annejet van der - Fortuna’s kinderen
Zirkzee, Jacqueline - Salomon
Zomeren, Koos van - Gevolgen
Zwaan, Glenn Helberg en Irene - Als ik luister
auteurs, Diverse - Natura Artis Magistra
auteurs, Diverse - Amsterdam in bijna 80 boeken

Conserve's Leessite

Boekbesprekingen en leestips


’t Hooge Nest - Roxane van Iperen

Aangrijpend boek over de moedige verzetsavonturen van de zussen Janny en Lien Brilleslijper

Onderduik en lijdensweg naar de concentratiekampen

Proloog

De proloog van dit indrukwekkende boek begint met tekstdichter Dirk Witte uit Westzaan die zich steeds meer gaat concentreren op het schrijven van liedjes, die hij later voor onder meer Jean-Louis Pisuisse schrijft. Bij de kennismaking met Pisuisse zingt hij de tekst van M’n eerste voor. Dat hij, eenvoudig bediende in de houthandel, voor een paar verenigingen in Zaandam heeft geschreven. Pisuisse is enthousiast en korte tijd later klinkt het lied in alle huishoudens. Op 6 november 1917 wordt een recensie in het Algemeen Handelsblad gewijd aan een optreden van Pisuisse, waarin voor het eerst de uitvoering van Dirk Witte’s lied Mensch, durf te leven! aandacht kreeg. De samenwerking legde de inmiddels drukke houthandelaar geen windeieren, hij trouwt vervolgens boven zijn stand met Doralise ‘Jet’ Looman uit Bussum en in 1920 geven zij een architect de opdracht om hun droomhuis ’t Hooge Nest te bouwen op een sprookjesachtige locatie, midden in een natuurgebied, te midden van de bossen van Naarden. Vanuit het robuuste landhuis kan je zelfs uitkijken naar de Zuiderzee. In 1921 poseren een trotse Dirk en Jet met hun dochtertje Doralise in de kinderwagen voor hun nieuwe huis. Het huis dat later zoveel onderduikers herbergt in de Tweede Wereldoorlog.

Jet en Lien Brilleslijper

Hoofdrolspelers zijn daarbij Jet en Lien Brilleslijper met hun partners Bob Brandes en Eberhard Rebling. Maar voordat de oorlog is aangebroken wordt eerst hun eenvoudige Joodse jeugd in Amsterdam beschreven met hun liefdevolle vader en moeder Joseph en Fientje. Lien begint haar leven in de danswereld en Janny verdiept zich in het communisme en ondersteunt de Nederlandse vrijwilligers die in de Spaanse Burgeroorlog gaan vechten. Ook zit Janny in het comité Hulp aan Spanje. Ze leert zo de andere actievelingen kennen als journalist Mik van Gilse, fotografen Eva Besnyö en Carel Blazer en filmmaker Joris Ivens. Lien woont in een kunstenaarscommune in Den Haag, waar ze concertpianist en muziekwetenschapper Eberhard Rebling ontmoet. Hij is gevlucht voor het nationaalsocialisme. Maar ook de jonge arts, later neuroloog Gerrit Kastein, hoboïst Haakon Stotijn, zijn vrouw Mieke en economiestudent Bob Brandes, zoon van een bekende Haagse architectenfamilie. Het is Gerrit Kastein die zich op 19 februari 1943 met zijn hoofd naar beneden laat vallen op de kasseien vanuit een kamer van de tweede verdieping in het Binnenhof waar vier mannen hem opwachten om hem te vermoorden. Gerrit is op slag dood. Daarvoor heeft hij nog een belangrijke rol gespeeld in verzetsgroep CS 6. Op tweehonderd meter van zijn woning in Den Haag schieten Jan Verleun (lees Soldaat in verzet, het levensverhaal van Jan Verleun) en Leo Frijda de 72-jarige generaal Hendrik Seyffardt, sinds juli 1941 commandant van het fascistische Vrijwilligerslegioen Nederland, neer. Seyffardt is niet dood, maar zwaargewond en kan vertellen dat de daders twee studenten waren. Twee dagen later, op 7 februari 1943, schiet Gerrit Kastein jurist en vooraanstaande NSB’er Hermannus Reydon neer – hij is zwaargewond en ligt een halfjaar verlamd in het ziekenhuis – en zijn vrouw is dood. Gerrit trapt daarna in een valstrik van Anton van der Waals, die zich zijn zogenaamde verzetsvriend Lucas Spoor noemt, met wie hij op 19 februari heeft afgesproken, in café De Kroon in Delft. Gerrit wordt gearresteerd door een overvalcommando van de SD en naar het Binnenhof gevoerd.

De auteur

Roxane van Iperen (Nijmegen, 1976) is auteur en jurist. In 2016 verscheen haar debuutroman Schuim der aarde, waarmee ze de Hebban Debuutprijs won. In 2018 volgde ’t Hooge Nest, dat werd bekroond met de Opzij Literatuurprijs 2019 en op de shortlist van de NS Publieksprijs 2020 stond. In 2021 schreef Van Iperen het Boekenweekessay De genocidefax en verzorgde ze de 4 mei-lezing. Van Iperen heeft een vaste column over macht in Vrij Nederland en schrijft voor diverse media.

Als de oorlog aanbreekt zit Janny al snel in het verzet. Met Bob is ze gaan wonen in een appartement in de Haagse Bazarlaan, waaronder een drukkerij later NSB-kranten drukt. Terwijl zij daarboven bezig is met illegale krantjes die verspreid worden. En vervolgens met het maken en vervalsen van persoonsbewijzen en distributiekaarten. Naderhand moeten ook vader en moeder en Jaap vluchten naar Den Haag omdat de dreiging in Amsterdam te groot wordt. Ook Lien stort zich op het illegale werk, net als hun jongste broertje Jaap. De familie Brilleslijper lijkt het hele illegale gebied tussen Amsterdam en Den Haag in bezit te nemen, maar dat levert ook gevaar op. Dan is het veiliger voor Bob om te logeren in Amsterdam en zo ziet hij zijn gezin, dat na Robbie is uitgebreid met Liselotte, een half jaar niet. Eberhard, die in dienst moet, en helaas niet afgewezen is na een afslankkuur van zenuwacties Rhijnvis Feith, duikt onder bij de familie van Jan Hemelrijk in Bergen. Zijn nieuwe naam is Jean-Jacques Bos. Dan lukt het Jan Hemelrijk om een eigen huisje voor hem te regelen in Bergen. Hij woont nu in een leegstaand atelier van een bevriende beeldhouwer en ’s nachts mag hij in een zomerhuisje slapen, op loopafstand van het atelier en als er gevaar dreigt, dan kan hij zich uit de voeten maken in het bos.

Verzorgend verzet

Jan Hemelrijk is de zoon van Jaap Hemelrijk, voormalig rector van het Murmellius Gymnasium in Alkmaar, vertelt Bob Polak in het boek Hier ligt Hemelrijk uit 2013, vijf jaar voordat ’t Hooge Nest gepubliceerd wordt. Jan groeit op in een sociaaldemocratisch milieu aan de Eeuwigelaan 8 in Bergen te midden van kunstenaars. Samen met Robert (Bob) van Amerongen richt hij de Joodse verzetsgroep Porgel en Porulan op, een naam die ze ontlenen aan een gedicht van Cees Buddingh’. Hun doel is het verzorgend verzet. Het zorgen voor onderduikers door persoonsbewijzen te vervalsen, eten en drinken te verzorgen en veilige onderduikadressen te regelen. De verzetsgroep, die goed en hecht is georganiseerd, bestaat uiteindelijk uit zo’n twintig mensen, merendeels Joden. Onder hen ook Bobs vriend Karel van het Reve en diens partner en diens partner Tini Israel, beiden afkomstig uit een communistisch milieu. Door verraad worden echter onderduikers opgepakt. Jaap Hemelrijk is een van de slachtoffers. Hij komt via Kamp Vught in concentratiekamp Sachsenhausen en nog weer later in Buchenwald en overleeft de genocide: op 11 april 1945 wordt hij door de Amerikanen bevrijd.

Als Eberhard te sterk vereenzaamt, ligt er een nieuw adres klaar aan de Prinsengracht in Amsterdam, in het huis van mevrouw Cornelius, waar Eberhard herenigd wordt met Lien en Kathinka. Ze voelen zich meteen thuis, het huis lijkt op het gemeenschapshuis in Den Haag. Wel moet Lien uitkijken, ze is al twee keer bijna getrapt in een valkuil van de Duitsers. Mik zegt dat ze niet de deur meer uit mag zonder de J in haar persoonsbewijs, want dat is te gevaarlijk. Jan Hemelrijk krijgt het voor elkaar dat Lien, Eberhard en Kathinka naar Bergen kunnen komen.

Als het ook in Den Haag te gevaarlijk wordt voor Janny en haar kinderen en de hele familie, krijgen ze de kans om naar Bergen te verhuizen, alweer geregeld door Jan Hemelrijk. Janny rijdt met de verhuiswagen met Liselotte en Robbie voorin. En ze sluit de achterbak, waarin haar ouders en Jaap zich verschuilen. Een onbetrouwbare buurvrouw wil weten waar ze naar toegaat, maar Janny houdt zich van den domme. Veilig komen ze aan in Bergen en daar kan ze eindelijk haar man Bob weer in de armen sluiten. Haar zwager Jan Hemelrijk heeft een leegstaande woning gevonden voor de familie Brilleslijper in Bergen. Het huis heet Het Aafje en ligt verdekt in de bossen aan de Buerweg, in de richting van Bergen aan Zee. Als het Jan Hemelrijk lukt, zitten Lien en haar gezin aan de Breelaan, niet ver van hun nieuwe plek.

t Hooge Nest

Ze hebben er een goede tijd, maar doordat er meer Engelse vliegtuigen overvliegen, ze zitten dicht bij het vliegveld van Bergen en meer soldaten komen en de Atlantikwall ruimte opeist, is het veiliger om toch te verkassen. Eberhard heeft iets gevonden, onder de rook van Amsterdam, in de bossen van Naarden: een groot robuust huis dat ’t Hooge Nest heet. Op 30 januari 1943, twee dagen voor de kuststrook rond Bergen zal worden geëvacueerd, tekenen hij en Bob Brandes een huurovereenkomst met de dames Jansen voor de huur voor de villa. De huurprijs is 112,50. Kort daarop betreden ze het wonderschone huis, een struise kubus met een rieten kap in een uitgestrekt natuurgebied tussen de dorpen Huizen en Naarden. Die nacht slaapt Janny voor het eerst sinds maanden als een baby. Net als de rest: Eberhard, Lien en hun dochter Kathinka, haar broer Jaap, haar ouders Joseph en Fientje en haar man Bob en kinderen Liselotte en Robbie. Na het schoonmaken van het huis en alles op orde hebben, komen al snel onderduikers en zitten ze algauw met zeventien of twintig mensen in het huis. Jaap weet snel extra ruimte te maken waarin de onderduikers kunnen schuilen, mochten de Duitsers voor de deur staan of er een razzia worden gehouden. Bob is eigenlijk de enige die kostwinner is. Hij moet zijn baan weer terugkrijgen bij het Rijksbureau voor Voedselvoorziening. Janny regelt het voor hem. Hij kan aan de slag op standplaats ’t Gooi en zijn nieuwe werkplek wordt Weesp. Nergens wordt gesproken over het feit dat Bob verzetsmedewerker is, dus Janny vermoedt dat alleen in Zuid-Holland bekend is dat hij dat is.

Rijwielvergunning

Ondertussen gaan Janny en Eberhard door met reizen door het land om vervalste persoonsbewijzen, distributiebonnen en illegale krantjes rond te brengen. Met het blad De vrije kunstenaar weet hun vriend Mik geld te genereren om het verzetswerk en het inkomen van de familie Brilleslijper iet s te verhogen waar mogelijk. Twintig monden vullen is niet gering. Hoewel de burgemeester van Naarden een NSB’er is, krijgt Bob een speciale rijwielvergunning van hem voor de fiets, zodat wanneer Bob is teruggekeerd van zijn werk, ze de fiets kunnen gebruiken om er zakken rijst, tarwe of flessen melk mee te vervoeren. Hoewel Janny en de anderen hopen op een snelle invasie van de Geallieerden moeten ze daar wel op wachten. De Duitsers hebben het al moeilijker gekregen bij de gevechten in Rusland en een heel strenge winter daar, maar de transporten naar Oost-Europa van Joden worden opgevoerd. Ook zij lopen gevaar. Zoals de jonge verzetshelden die sneuvelen. Negentien worden geëxecuteerd. Onder hen medicijnenstudent Leo Frijda, biologiestudent Hans Katan, drie gezinsleden van de familie Boissevain, gitarist Anton Koreman, maar ook Maarten van Gilse (Mik). De doodvonnissen zijn op 1 oktober 1943 voltrokken. De onverwachte dood van hun vriend Mik raakt hen nog het meest van alles. In het novembernummer van De vrije kunstenaar wordt hij herdacht… ‘Jong was Mik, jong van jaren, jong in zijn idealen, in zijn geloof aan de menschen, in zijn verwachtingen, in zijn oprechtheid en in zijn drift tot daden…’

Dan wordt gezegd dat zoveel mensen in een huis te gevaarlijk wordt. Het kan zo niet langer. Maar moet Janny dan kleine rooie Puck in haar dienstmeidenpakje wegsturen, Jetty met haar schalkse blik en die lieve oude Bram en Loes, altijd samen? Twee mensen heeft ze al elders weten onder te brengen bij Bert en Annie Bochhove, die een drogisterij in Huizen hebben, en bij Grietje in Blaricum en haar contact in Laren, wat kan ze nog meer doen en moet ze al die mensen wegsturen? Ze krijgt hoop met D-day als de Geallieerden, de Engelsen en de Amerikanen landen op de kust van Normandië op 6 juni 1944. Radio Londen seint het bericht 24 uur daarvoor door met een citaat van de eerste twee regels van het gedicht Herfstlied van Paul Verlaine. En het gebeurt dan ook echt!

Jodenjager Eddy Moesbergen opent de deur…

Maar als dan in juli 1944, midden in de zomer, als Janny met Robbie terugkomt van een vergeefse reis naar Amsterdam waar ze persoonsbewijzen zou afgeven bij haar vriendin Trees Lemaire, en zij niet verschijnt, reist ze onverrichterzake terug en komt bij het huis. Robbie loopt vooruit en het is er erg stil. En de vaas op de eerste verdieping, een teken van onheil, is weg. Ze maakt zich direct zorgen om haar kinderen Robbie en Liselotte. Ze gaat naar de achterkant van het huis waar de voordeur is. Eddy Moesbergen, een van de meest succesvolle Jodenjagers doet open. Hij is samen met twee collega SD’ers, Harm Krikke en Willem Punt en twee agenten in burger. In de kamer zitten ze op de houten vloer: Lien en Eberhard met Kathinka, Jaap, Rooie Puck met in haar schoot Liselotte, Jetty, Simon, Loes en Bram met een striem dwars over zijn nek. Maar er ontbreken er vier: vader Joseph, moeder Fientje, Rita en Willi. Er mag niet gepraat worden. Overal in het huis klinken zware voetstappen, op de trappen en de kamers, terwijl SD’ers en lokale politieagenten in burger met geweld alles overhoophalen. De Amsterdamse SD’er Punt is bij hen op wacht gezet. Moesbergen en zijn maten eten hun voorraad op. Er worden obscene kreten geschreeuwd om eventueel onderduikers nog uit hun schuilplaats te jagen. Janny herhaalt de namen van de agenten als een mantra in haar hoofd: Moesbergen, Krikke, Punt, Hiemstra, Boellaard. Janny zegt tegen Punt dat haar dochtertje Liselotte hoge koorts heeft en naar een dokter moet. Ze weet hem ervan te overtuigen dat ook de andere kinderen daar moeten blijven. Dat gebeurt nadat ze in kolonne naar Huizen lopen omdat er geen vervoer is. De kinderen kunnen bij dokter Van den Berg blijven, ook Robbie en Kathinka. Later worden Robbie en Liselotte naar een verzetsvrouw in Blaricum gebracht. Kathinka gaat naar dokter Schaaberg in Huizen en later brengt Bob, die op tijd gewaarschuwd is, zijn kinderen naar de niet-Joodse familie Brandes waar ze veilig zijn. De kinderen zijn gered. De ouderen worden overgebracht van het politiebureau in Huizen naar het hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst aan de Euterpestraat, het oude schoolgebouw. Daar worden ze een voor een uit de kelder gehaald en verhoord door SS-Sturmbahnführer Willi Lages, het Duitse hoofd van de SD In Noord-Holland. Uiteindelijk blijkt hij alleen te mikken op Janny en Eberhard. Lien is doodsbenauwd dat ze erachter komen dat zij en Eberhard niet getrouwd zijn, want een gemengd huwelijk is veiliger. Zij en Janny zijn dan beiden gemengd getrouwd. Als Janny en Eberhard voor verhoor onderweg zijn, weet Janny ervoor te zorgen dat hij kan ontsnappen en de dood ontspringt. Na dagen van marteling en verhoor wordt ze uiteindelijk toch op transport gesteld naar Westerbork, waar ze de rest van de familie aantreft in het strafkamp. De wonden van martelingen door Lages zijn nog aan haar te zien. Wonderlijk dat deze man na de oorlog niet ter dood is geëxecuteerd. In Westerbork moeten Janny en Lien, Jaap en hun ouders Joseph en Fietje batterijen uit elkaar halen, zwarte handen zijn het gevolg. In het kamp treffen ze ook het andere onderduikgezin aan: Anne en Margot. Edith en Otto Frank, die op 4 augustus 1944 door de SD achter hun kast zijn gehaald van het Achterhuis. En zo kleuren hun gezichten eensgezind zwart bij de batterijsloperij. Lien krijgt het definitieve bericht achteraf van haar huwelijk op 28 maart 1938 in Londen van Rebekka Brilleslijper, oud 25 jaar met Eberhard Rebeling, oud 26 jaar. Kathinka is nu echt veilig, want ze komt uit een gemengd huwelijk. Dat dankt ze aan Lily die hiervoor heeft gezorgd.

De laatste veewagon naar Auschwitz-Birkenau

Op zondag 3 september 1944 vertrekken meer dan duizend mensen vanaf Westerbork in veewagons, het zal de laatste keer zijn, naar wat als bestemming Auschwitz zal zijn. Als haringen in een ton staan ze op elkaar gepakt. Dagenlang totdat ze aankomen en daar wacht de uiteindelijke verwoesting van mensenlevens. Een koud en kil leven, tenzij je al direct geselecteerd bent voor de gaskamer. Wat veel ouderen, zwakkeren en kinderen overkomt. Ze zien ook Margot en Anne als metgezellen in de barak. Vooral de selectie van SS-dokter Josef Mengele is een verschrikking. Als je naar rechts wordt gewezen, ga je de dood tegemoet, zoals Edith overkomt. Links betekent leven. Janny en Lien peppen Anne en Margot op dat ze zo sterk mogelijk overkomen, liefst zonder puisten en rode plekken van de luizen of schurftzweren. En zo niet overgelaten zijn aan Mengele en zijn kliniek, waar hij medische experimenten uitvoert. Alsof het vliegen zijn, verwijst hij mensen naar links en rechts. De vrouwen rillen van de kou. De nietsontziende selectie houdt Mengele voor het laatst op 30 oktober 1944 in Auschwitz-Birkenau. Janny en Lien hebben zich de laatste tijd nuttig gemaakt als verpleegsters en weten zo nog veel mensen te redden. Het zijn vooral de Poolse vrouwen die de scepter hebben gezwaaid in Auschwitz.

En daarna belanden ze nog een keer in de veewagons. Ditmaal onderweg naar Duitsland met bestemming Bergen-Belsen. Velen zijn al ernstig verzwakt. Er zijn geen barakken meer maar tenten, die tochten en vaak ook regen doorlaten. Tal van vrouwen lopen ziekten op. Ook daar treffen Janny en Lien Anne en Margot aan. De vier vliegen elkaar huilend in de armen. Lien en Anne en Margot verslechteren zienderogen. En ondanks het feit dat de beul Josef Kramer de nieuwe kampcommandant is (hij heeft een kop als een breedbekkikker, een bruut naast de tengere engel des doods), wensen ze elkaar moed toe en zingen. Van Een karretje dat op zandweg reed tot een lied dat de Tjechische vrouwen zingen, waarbij de rest van de barak stilvalt. Janny denkt dan terug aan de luizencontrole van hun naakte lichamen en waarbij de Franse vrouwen met volle teugen de Marseillaise zongen als de Française Michelle wordt doodgeslagen in Auschwitz nadat ze allen hebben gezongen. Michelle was begonnen met Chevaliers de la table ronde, een bekend Frans drinkliedje over de ridders van de ronde tafel, naderhand gevolgd door een Frans schaduwvolkslied.

Janny en Lien voltijdverzorgers van de barak

Hoewel Lien zich slecht voelt, heeft Janny haar arm ook omhooggestoken om te zeggen dat ze zich weer als verpleegster aanmelden. Ze jat handenvol met spullen uit de apotheek om zich de luizen en vlooien te lijf te gaan. Janny en Lien worden voltijdverzorgers van de barak en willen Anne en Margot ook daar naartoe meenemen, maar Margot heeft diarree en Anne probeert zo goede mogelijk voor haar zus te zorgen. Margot kan niet meer op haar benen staan. Ze zijn verhuisd naar de ziekenbarak, maar daar worden ze blootgesteld aan nog meer bacteriën. Dan valt Margot uit haar brits en beweegt niet meer. Anne wil niet achterblijven en laat het leven los. Kort daarop vinden Janny en Lien hun levenloze lichamen. Met hulp van de andere vrouwen dragen ze hen in dekens naar een van de kuilen waarin ze hen een voor een naar beneden laten zakken. Opeens staat de kampleiding, ook de gevreesde Kramer, met witte banden om de arm en dan ontstaan wraakgevoelens. Hij krijgt klappen van de gevangenen en een schop van mensen in uniform, de witte manchetten worden van hem afgerukt. Het is 15 april 1945 en de Engelsen bevrijden Bergen-Belsen.

In het volgende hoofdstuk zitten Janny en Lien, vanuit Duitsland eindelijk weer in Nederland, in een auto van een nog onbekende tandarts uit Enschede, die zo goed is om hen terug te brengen naar Amsterdam. Onderweg naar de Johannes Verhulststraat 26, het adres van Haakon Stotijn en Mieke. En daarna naar Amstel 101 naar Bob, haar kinderen Robbie (‘Zien jullie nu wel: mijn moeder is terug! Kom allemaal kijken, mijn moeder is terug!’ zegt hij buiten, dansend en jubelend om hen heen) en Liselotte. Vlak daarvoor barst Janny nog in tranen uit, ze kan niet stoppen. Lien moet nog verder, om Eberhard, die druk bezig is als Piet Verhoeve met een muzikale uitvoering samen met Haakon Stotijn in Oegstgeest, en Kathinka in haar armen te sluiten. Zij is nog bij Cilia en Albert in Wassenaar en dan zij die drie ook weer echt samen.

Epiloog

De epiloog eindigt bij het graf van Dirk Witte. Hij ligt op de Oude Begraafplaats Naarden. Daar moet het zwart van de mensen hebben gezien op vrijdagmiddag 18 november 1932. Na de moord op Jean-Louis Pissuisse en zijn vrouw in café Schiller op het Rembrandtplein in Amsterdam een paar jaar daarvoor, nam Dirk daar afscheid van zijn vrienden, werd onderweg onwel en belandde met zijn auto in de Weespertrekvaart. Zijn vrouw Jet Looman liet op zijn graf het laatste couplet van zijn lijflied Mensch, durf te leven beitelen:

Het leven is heerlijk, het leven is mooi

Maar – vlieg uit in de lucht en kruip niet in een kooi

Mensch, durf te leven!

Je kop in de hoogte, je neus in de wind

En lap aan je laars hoe een ander het vindt

Hou een hart vol van warmte en van liefde in je borst

Maar wees op je vierkante meter een vorst

Wat je zoekt kan geen ander je geven

Mensch, durf te leven!

Roxane van Iperen – ’t Hooge Nest, 364 pagina’s, plus data personen, (wie de oorlog overleefden en wie niet), bronnen, persoonlijke documentatie en interviews, geraadpleegde boeken, tijdschriften en artikelen en dankwoord. ISBN 978 90 488 5478 3, gebonden, uitgeverij Lebowki, € 23,99, eerste druk november 2018, dertigste druk, juni 2021

Lees ook het portret van verzetsman Jan Hemelrijk Hier was Hemelrijk door Bob Polak in Hier was Hemelrijk in de uitgave Hier ligt Hemelrijk – Schrijvers, schilders en anderen begonnen in Bergen, 240 pagina’s, ISBN 978 90 5429 344 6, uitgeverij Conserve. € 20,00, oktober 2013

Roxane van Iperen

Wilt u reageren op deze recensie? Klik hier!

Uitgeverij Conserve


Sinds 1 januari 2019 is een gedeelte van het fonds onderdeel van Singel Uitgeverijen, Weteringschans 259, 1017 XJ Amsterdam.

Kantooradres:
Tureluur 12, 1873 JW Groet (gem. Bergen)
telefoon: 072 - 509 3693
info@conserve.nl

KvK: 37051556

ABN AMRO
IBAN NL54 ABNA 0438 7594 94

Algemene Voorwaarden

Distributie:


Regiotitels: Conserve en Goud van Oud bij Depot Compact Centraal Boekhuis en bij www.conserve.nl

Uitgevers Conserve:
Ingrid en Kees de Bakker

Vermelde boekprijzen zijn inclusief BTW, exclusief verzendkosten - Bij bestellingen boven € 19,99 is de verzending gratis, behalve voor zendingen naar het buitenland.
Prijswijzigingen en tikfouten voorbehouden - © 2024 - Uitgeverij Conserve - Website door Netweters