Tandem - Jacob Vis
Tandem speelt in een tijd dat ‘Ons Indië nog net zo gewoon was als de provincie Utrecht
Jacob Vis weet op elke pagina te boeien
Voor lezers van Nederlandse thrillers is Jacob Vis een begrip. Hoeveel spannende boeken hij heeft geschreven weet ik niet, maar ik heb hem sinds het begin van zijn literaire loopbaan gevolgd en nog nooit viel een boek van zijn hand tegen. Ik herlees zelden thrillers, maar voor Vis maak ik soms een uitzondering. Want Vis begrijpt als geen ander dat niet alleen een goede plot een voorwaarde is voor een goede thriller, maar dat ook stijl en psychologisch inzicht factoren zijn die het verschil maken tussen amuserende lectuur en literatuur. Ik hou niet zo van de aanprijzing ‘literaire thriller’, maar mocht een thriller van Vis met zo'n sticker in het schap staan, dan heb ik daar vrede mee.
Met Tandem heeft Vis het over een andere boeg gegooid. Hij heeft de gebaande paden verlaten en een historische roman, een familierelaas en een zoektocht naar zijn roots geschreven. Gelaagd, indringend, vragen opwerpend en antwoorden zoekend. Zijn verhaal is kritisch en persoonlijk en hij spaart zichzelf niet. Een opmerkelijk en zeker een literair boek. Roman over een plantersleven is de subtitel. Het is het relaas van Vis over het leven op Sumatra, waar zijn grootouders een tabaksplantage exploiteerden. Het verhaal gaat niet over de dekolonisatie en de politionele acties, waarover nu gelukkig mondjesmaat meer naar buiten komt en waarover Henk Hofland in zijn boek Tegels lichten al het een en ander heeft gezegd. Tandem speelt in de beginjaren van de 20e eeuw toen iedereen het nog gewoon vond dat Ons Indië net zo Nederlands was als de provincie Utrecht. Weliswaar had Multatuli al jaren eerder de Max Havelaar geschreven, maar Multatuli werd gezien als een oproerkraaier. De gewone Nederlander wist niet beter dan dat wat nu Indonesië heet een integraal gebied was van het koninkrijk. In die jaren plaatste vrijwel niemand een vraagteken bij het feit dat een klein land als Nederland het in belangrijke mate voor het zeggen had in een rijk dat vele malen groter was. Nederland heeft Indië niet meteen en ook niet massaal bezet. De kolonisatie groeide heel organisch met de oprichting van de VOC en, eerlijk is eerlijk, veel stamhoofden zagen wel wat in de handel die voor Nederland ongelooflijk winstgevend was, maar die ook hen geen windeieren legde.
Hoofdpersoon van Tandem is Dirk Sanders, de grootvader van Vis, die zelf in 1927 een boek schreef: Handleiding voor de Deli-tabakscultuur. Sanders is een planter die zijn bedrijf op een humane manier probeert te runnen, iets wat niet van elke planter of rubber-winner gezegd kan worden. De meeste planters gooiden het op een akkoord met de stamhoofden en de werknemers op de plantages waren vaak koelies uit China. Koelie was het woord voor een tweederangs burger. Als ze geluk hadden werden deze koelies net niet als slaven behandeld, maar wanneer ze bij de verkeerde maatschappij werkten, waren lijfstraffen en mishandeling heel gewoon. Dat is iets wat Multatuli al aankaartte in zijn Max Havelaar. Zo nu en dan sijpelden er berichten door naar het moederland waaruit bleek dat er sprake was van uitbuiting, maar voor die signalen hield men in Holland de ogen liever gesloten. Sanders krijgt steun van Paul Metz, een planter die werkt met vrije koelies. Dat laatste werd in die dagen als not done beschouwd, want de heersende mores was: hou ze in toom, zorg dat je, desnoods met de knoet, de wind eronder houdt, want vrije werknemers worden luie werknemers.
Veelzeggend voor de houding van Nederland in die jaren is het feit dat de regering in 1903 een ambtenaar naar Sumatra stuurde om de geruchten over uitbuiting en mishandeling in kaart te brengen. Blijkbaar heeft die ambtenaar zich goed van zijn taak gekweten, want zijn schokkende rapport werd pas 80(!) jaar later openbaar. Tja, was Nederland ook niet het land dat als laatste de slavenhandel stopte? Op school mocht ik veel mooie verhalen aanhoren over onze grote daden in de Gordel van Smaragd, maar met het verstrijken van de tijd bleken die toch stukken minder mooi....
Ik ga het verhaal hier niet na vertellen, dat zou jammer zijn en daarvoor moet u het excellente boek van Vis zelf maar lezen, want deze familieroman bevat wel degelijk ingrediënten als spanning, intrige en zelfs een plot. Heel subtiel verweeft Vis in het verhaal dat er tussen de heersende klasse en verschillende bevolkingsgroepen spanningen ontstaan en dat die deels uitgesproken, deels verborgen roep om vrijheid wel degelijk gerechtvaardigd was. Zinderend zijn de passages met de botte Hollanders die alles wegspoelen met liters bier en de subtielere krachten van verschillende planters, koelies en andere ingezetenen die de gebeurtenissen als minder vanzelfsprekend beschouwen. Ogenschijnlijk is er sprake van harmonie, maar onder de oppervlakte broeit het. Dat sluimerende verzet leidt aan het eind van dit boek naar een apotheose die aan het begin al als een soort profetie wordt aangekondigd en die helaas bewaarheid wordt. Vis weet op elke pagina te boeien, zet aan tot nadenken en stelt de zaken niet fraaier voor dan ze waren, wat me erg voor hem inneemt. ‘Ik zou precies hetzelfde gedaan hebben,’ zegt Vis. Nuchter, want in die tijd was deze mores vanzelfsprekend. Met de kennis van nu kun je je daarvan distantiëren, maar in die tijd had ik (F.W.) het ongetwijfeld ook zo gedaan. Volkomen eerlijk en zwart-wit denken is Vis vreemd. De geest van het boek is het best weer te geven met de onsterfelijke regels van Rudyard Kipling: ‘East is east, west is west and never the twain shall meet.’ In het kader van de verwerking van de geschiedenis van ons koloniale verleden: een must read!!!!!!
Feije Wieringa
Friesch Dagblad
De auteur
Jacob Vis (Haarlem, 1940) werd vooral bekend als thrillerauteur van meer dan 20 thrillers, waarmee hij tot de top behoort en recent nog onderscheiden werd met de Max Gouden Vleermuis 2020 voor zijn gehele oeuvre. Zijn wortels liggen in Deli, Sumatra. Zijn grootouders zijn de hoofdpersonen in deze historische roman: de Hollandse planter Dirk Sanders en zijn Javaanse vrouw Moerta. Na Tandem schreef Vis een roman over zijn grootmoeder Moerta en vervolgens Merdeka! over de Indonesische vrijheidsstrijd, alle drie bij Conserve. Het laatste deel in het vierluik De Borneodeal dat uitkwam bij uitgeverij Ellessy.
Jacob Vis – Tandem – Roman over een plantersleven, 584 pagina’s, ISBN 978 90 5429 329 3, € 29,99, maart 2011
