De tsarina van Bergen - Rene van der Heijden
Biografie die zich met veel omhaal van woorden verliest in details
In de dorpen Bergen en Bergen aan Zee roept de naam van Marie van Reenen nog steeds bewondering en afkeer op
Tsarina - ik heb het voor de zekerheid opgezocht - betekent vrouwelijke alleenheerser. In de ondertitel herstelt biograaf Van der Heijden die titel: Hoe een Duitse gouvernante van een ingeslapen duindorp een mondaine badplaats en kunstenaarskolonie maakte.
Gouvernante
Al beter, maar toen was ze geen gouvernante meer. Nou ja, dat alleen Bergen aan Zee is een ‘mondaine’ badplaats. Of Bergen Binnen vóór de komst van Marie een ingeslapen duindorp was, lijkt me meer mening dan feit. Kunstenaarskolonie wel.
Over de auteur
René van der Heijden is publicist voor kranten en tijdschriften. Hij werkt als redacteur bij de NOS. Eerder schreef hij de roman Haaiensafari.
Marie Amalie Dorothea Völter (1854-19250 uit het Duitse Esslingen (am Neckar) wordt door het echtpaar Wilhelmina van Rensdorp en Jan Jacob van Reenen, heer van Bergen, wonende op het Hof in Bergen, aangenomen om te helpen bij de opvoeding van hun kinderen. De openingszin wekt verwachtingen van een romantisch levensverhaal: ‘Wat zal Marie gedacht hebben toen de koetsier van de landauer de paarden de draai liet maken op de Eeuwigelaan richting het Hof?’ Ze trouwt met de vijf jaar jongere zoon van het welgestelde echtpaar, Jacob van Reenen, de latere burgemeester van Bergen.
Feministe
Het verhaal gaat dus over Bergen en Bergen aan Zee en in die twee verhalen is de hoofdrol voor de ontwikkeling van die twee dorpen weggelegd voor Marie van Reenen. Maar zij wilde meer dan alleen meegaan met de vaart der volkeren, bijvoorbeeld veranderingen aanbrengen in de positie van vrouwen in het laat negentiende-eeuwse Nederland. Niet alleen in theorie, nee, ze werkte voluit aan die vooruitgang mee. Feministe, toen al. De schrijver geeft een indrukwekkende opsomming van de functies die Marie vervulde. Een selectie: schooldirecteur, onderwijsvernieuwer, lid Nationale Vrouwenraad, schrijver, planoloog, projectontwikkelaar, liedtekstenmaker, tuinarchitect, kerkstichter, aquarellist. Buiten adem van al die taken deed ze ook nog vrijwilligerswerk.
Regionaal belang
Met ongelooflijk veel details tovert Van der Heijden ons een geschiedenis annex biografie tevoorschijn van groot regionaal belang. Centraal in die regionale ontwikkeling staat dus de familie Van Reenen en zoals gezegd Marie van Reenen. Dankzij haar inzet kwamen Bergen aan Zee en een het Vredeskerkje tot stand, plus de spoorlijn Alkmaar-Bergen aan Zee en een renbaan. Jarenlang was de wil van de Van Reenens ook wet. Wat de wetten inhielden wie ze voorschreven en uitvoerden en waarom (U raadt het!), daarmee vult Van der Heijden 278 dichtbedrukte bladzijden. Opvallend is volgens de schrijver dat de persoon van Marie nog steeds wisselende emoties kan oproepen ondanks haar ‘goede werken’.
Chronologisch geordend
Een interessant gegeven is het tot achter de komma uitgewerkt. Van der Heijden lijkt bang om iets over te slaan. Wel heb ik bewondering voor de ijver waarmee hij alle gegevens, onder andere uit de herinneringen van Jan Jacob van Reenen, heeft opgenomen. Soms had ik de indruk kennis te nemen van een omgevallen kaartenbak, die keurig chronologisch geordend is, maar die de aandacht niet altijd vasthoudt. Voorbeeld: ‘Al in 1934 werden er Belgische vluchtelingen in Bergen aan Zee opgevangen “in leegstaande villa’s”, zoals Marie in een brief aan het ‘Nederlandsch Comité tot steun van Belgische en andere slachtoffers’ schreef’. Deze organisatie coördineerde de opvang en hielp met de verdeling van de vluchtelingen over het land, afhankelijk van de beschikbare en aangeboden ruimte.’ Zoals de COA nu doet. Voeg daarbij de vele suggestieve zinnen die ten behoeve van de sfeer gesteld worden en niet van de informatie. Voorbeeld: Jarenlang hadden ze (Jacob en Marie – DdS) rond elkaar heen gedraaid in een puberale verliefdheid.’ Dan volgen pal na elkaar deze zinnen: ‘Waarschijnlijk ook… Misschien gingen ze… Zou in deze periode…’ Enzovoort. Kortom, er wordt heel wat ‘ingevuld’. Die ene kreupele zin over de Duitse dienstplicht zal ik Van der Heijden niet kwalijk nemen: Niemand, ‘behalve de lafaard en verrader’ mocht zich aan deze taak onttrekken.’
Ondanks de beschikbare moderne technieken om foto’s op te pimpen, zijn de meeste van de veel te zware beelden in deze biografie niet om aan te zien. De uitgever geeft als oorzaak dat het hier om oude foto’s gaat.
Dick de Scally
René van der Heijden – De tsarina van Bergen, Hollands Diep, ISBN 978 90 488 6434 7, 286 pagina’s, € 23,99, mei 2025