Eigen planeet eerst - Roxane van Iperen
Waarom onze democratie geen antwoord heeft op het grootste vraagstuk van deze tijd
Geen pasklare antwoorden, wel een vlijmscherpe analyse
Pasklare antwoorden levert ze niet. En die wil Roxane van Iperen ook helemaal niet leveren. ’Ik wil voorbij de symptomen kijken’, verklaart ze op het eind van het boek. Maar wat ze wel doet, is duidelijk maken hoe het kan dat populisten overal in de wereld steeds meer terrein winnen en hoe funest dat uiteindelijk kan zijn. Want de klimaatcrisis, de grootste dreiging van deze tijd, dreigt daardoor uit zicht te raken. Makkelijk is haar essay Eigen planeet eerst beslist niet. Maar wel uitermate verhelderend.
Over de auteur
Roxane van Iperen (1976) groeide op in Nederland, België en Spanje. Ze studeerde rechten aan de Universiteit van Amsterdam en werkte lange tijd als jurist, met als specialisatie duurzame verdienmodellen en belastingconstructies. Als schrijfster debuteerde ze in 2016 met de roman Schuim der Aarde. Ze won daarmee de Hebban Debuutprijs. Twee jaar later verscheen ’t Hooge Nest die haar de Opzij Literatuurprijs opleverde en haar doorbraak naar een groot publiek betekende. In 2021 schreef zij het Boekenweekessay De genocidefax. Andere titels van haar zijn onder meer Stemmen uit het diepe en Eigen welzijn eerst.
Onder druk
Van Iperen concludeert dat het begrip democratie wereldwijd onder druk is komen te staan door systematische aanvallen vanuit populisten op de rechterlijke macht, de media en de wetenschap. Maar hoe kan het dat heel veel mensen meegaan in deze alle democratische beginselen ondermijnende denkwijzen? Dat bij elke verkiezing, ook in ons eigen land, steeds meer mensen stemmen op politici die ons wijsmaken dat we terug moeten naar een traditionele maatschappij waarin alle inwoners wit en christelijk zijn, waarin mannen het geld verdienen, vrouwen zorgen voor huis en kinderen en waarin we vooral moeten zorgen dat er geen nieuwkomers binnenkomen. Wie gelooft in gelijkwaardigheid en kansengelijkheid wordt al jaren in het defensief gedwongen.
Val van de Muur
Van Iperen komt tot de conclusie dat deze ontwikkeling de uitkomst is van een tendens die al in de jaren tachtig inzette, maar die met de val van de Muur in 1989 pas echt tot wasdom kwam: door de wereldwijde komst van betere vervoersmogelijkheden, internet en soortgelijke ontwikkelingen ontstond een steeds grotere globalisering. De val van de Muur betekende in symbolische én letterlijke zin het neerhalen van de laatste barrière voor de uitrol van de vrijemarkteconomie. Bedrijfsresultaten stonden voortaan voorop en als het voordeliger was om je bedrijf naar een ander land te verplaatsen, dan deed je dat gewoon. Gevolg was dat ondernemers niets meer te maken hadden met hun eigen leefkring. Onderbetaalde werknemers in een Derde Wereldland staan heel ver van ons bed, ver weg geloosde giftige stoffen, daar hebben wij geen last van, belastingontduiking onttrok zich aan ons blikveld. In andere landen golden de westerse fatsoensnormen en wetten immers niet. En dus kon een multinational als H&M in Bangladesh tegen het minimumloon (wat een fractie is van een leefbaar loon) en met minimale afdracht van bedrijfsbelasting spullen laten maken en die met gigantische winstmarges in rijke landen afzetten.
Winst staat voorop en de gevolgen voor de planeet worden verdoezeld.
Zoeken naar betere plek
De nieuwe geglobaliseerde verbindingen zorgden ervoor dat mensen uit deze landen ook de wereld gingen afstruinen op zoek naar een betere plek. Dat viel in het Westen minder goed. Initiatief en maakbaarheid waren mooie concepten, maar het was niet de bedoeling dat ze voor iedereen zouden gelden.
Het betoog van Van Iperen sluit als een bus en is behoorlijk genuanceerd. Eruit citeren doet daardoor, hoe verleidelijk ook, altijd tekort aan de nuance. Ze vergelijkt de huidige inrichting van de democratie met de caviarace die in de jaren tachtig populair was uit de Wie Kent Kwis: niet de cavia zelf (of in dit geval de burger) bepaalt waar hij heen rent (of wat hij denkt), maar de slim in de bak geplaatste schotten bepalen zijn richting.
Angstgevoelens
Er valt vast wel iets in te brengen tegen Van Iperens betoog. Maar feit is dat zij haarscherp analyseert hoe het mogelijk is dat populisten die ons onze oude, vertrouwde wereld beloven terug te geven (maar was die wel zo goed als ze ons nu wijsmaken?) zo hoog scoren in deze tijden vol onzekerheid, door in te spelen op onze angstgevoelens.
Een hoopvolle boodschap heeft Van Iperen niet voor haar lezers. Maar ze maakt wel heel duidelijk dat we op weg zijn naar de afgrond. De aarde zal wel overleven, dat doet ze al een paar miljard jaar. Maar of dat ook voor de mens geldt, valt nog te bezien.
Je zou willen dat heel veel mensen dit boek lezen en er hun conclusies uit trekken. Want nu valt er wellicht nog bij te sturen.
Sonja de Jong
Roxane van Iperen – Eigen planeet eerst. Thomas Rap, ISBN 978 94 004 1177 7, 168 pagina’s, € 20,99, mei 2025