De dagen branden als papier - De eeuw van de familie Tsjoekovski - Petra Couvée
Biografie leest als een ingedikte wereldgeschiedenis
Censuur loopt als een rode draad door het leven van Kornej Tsjoekovski
Biografie van Kornej Tsjoekovski (1882-1969), sprookjes- en kinderboekenschrijver, dichter, criticus, journalist, vertaler, uitgever, schrijver van dagboeken en oorlogscorrespondent in een tijd, waarin in Rusland grote gebeurtenissen en (burger)oorlogen plaatsvinden, zowel op politiek terrein als in zijn privéleven.
Censuur loopt als een rode draad door het schrijversleven van Kornej Tsjoekovski, noteert slavist en vertaler Petra Couvée aan het slot van diens biografie. Tegelijkertijd is de woelige geschiedenis van Rusland de andere rode draad. Tsjoekovski maakt twee tsaren mee, vier Sovjetleiders onder wie Josef Stalin, die met zijn communistische ideaal van een klasseloze maatschappij een terreurbewind voerde.
‘Ongewenste’ artikelen
En dan is er nog een derde draad, die van zijn familie. Tsjoekovski werd in 1882 geboren in Odessa, toen nog deel van het keizerrijk. Hij was een buitenechtelijk kind en dat feit heeft hem levenslang parten gespeeld, volgens zijn biograaf. ‘Het was die woede die hij verbond met Odessa en waar hij zijn hele leven mee worstelde.’ Het was een pijn die hij wegdrukte. Het bleef ook volgens zijn dochter Lidia een open wond. Onder andere delen in het verhaal Het zilveren embleem getuigen daarvan. Het zijn drie lijnen die elkaar onophoudelijk raken, weer uiteengaan of verstrengeld raken tot een ingewikkeld leven.
Tsjoekovski is in 1905 in Odessa en doet verslag van de opstand, die wereldwijd bekendheid kreeg door de film De pantserkruiser Potjomkim, met de beroemde trappenscène. In de tijd van zijn eerste literaire en journalistieke producten was er nog wel sprake van een zekere vrijheid van onderwerpkeuze en meningsuiting. De preventieve censuur is afgeschaft, maar slechts tijdelijk. Al in 1906 staat hij op het punt gearresteerd te worden om zijn ‘ongewenste’ artikelen, maar in een opwelling voert hij een een Houdini-achtige klucht op en ontkomt door vermomming en later door betaling van een borg aan arrestatie.
Petra Couvée schrijft uitgebreid over Tsjoekovski’s vriendschap met Ilja Repin, de beroemde schilder. Toevallig woonden ze vlak bij elkaar in de stad Kuokkala, in het grensgebied van Finland en Rusland, Karelië, ten noorden van Petrograd, het latere Leningrad - Sint Petersburg. Door die aandacht voor die vriendschap schildert Couvée tegelijk een mooi historisch beeld van de tijd rondom 1910. In 1917 verlaat Tsjoekovski Kuokkala voorgoed en verhuist hij naar Petrograd en later naar Moskou.
Revolutiejaar 1917
Zijn werk is sterk verbonden met de Russische geschiedenis ten tijde van revoluties en ook de Eerste Wereldoorlog. Opvallend genoeg is er niets overgeleverd uit het revolutiejaar 1917. Couvée: ‘Wat de criticus, de echtgenoot en vader van drie kinderen denkt of doet in de dagen van de Oktoberevolutie is onbekend.’ Het geldt in het algemeen: wat hij dacht te zijn, heeft willen zijn en werkelijk was loopt allemaal door elkaar.
Werk en familie zijn dus sterk verbonden. Bijvoorbeeld, in het hoofdstuk Zonnekind staan dagboekfragmenten, waarin Tsjoekovski op aangrijpende manier de ziekte, de pijn en het overlijden van zijn dochter Maria door tuberculose verwoordt. Ze wordt slechts elf jaar. Voor Tsjoekovski is haar overlijden het grootste persoonlijke drama in zijn leven.
Literair-culturele leven Sovjet-Unie
Ondanks kritiek op zijn werk speelt Tsjoekovski later (hoe ingewikkeld is diens leven…) een centrale rol in het literair-culturele leven van de Sovjet-Unie. Als rechterhand van Maksim Gorki, die helemaal bovenaan staat in de hiërarchie van cultuur en wetenschap, werkt hij mee aan de totstandkoming van een uitgeverij voor Wereldliteratuur. Maar zelfs in dat reguliere bestaan ervaart hij armoede aan den lijve, zo ook tijdens de grote hongersnood in de jaren 1920.
Hij blijft redelijk succesrijk met zijn journalistieke werk en zijn spookjes voor kinderen. Waarschijnlijk, zo maak ik op uit de woorden van de biograaf, omdat hij zich tegenover de buitenwereld aanpast aan wat de socialistische heilstaat voorschrijft. In zijn werk zijn kinderliteratuur en sprookjes een middel om de jeugd voor te bereiden op een nieuwe wereld. Maar in diezelfde wereld verloochent hij zijn sprookjes. Intussen helpt hij achter de schermen, bijvoorbeeld in het Huis van de Kunsten, onder meer via zijn netwerk, Stalin incluis. Hij is een man in bonus, maar toch ‘… zal ook hem het leed van Stalins schrikbewind niet bespaard blijven.’
Kinderbijbel
De beschrijving van de verschrikkingen tijdens de Tweede Wereldoorlog, onder andere de verplichte evacuaties, tart elke voorstelling. Tsjoekovski en zijn gezin brengen die (verplicht) door in Tasjkent. Na de dood van Stalin in 1953 treedt er een versoepeling in ten aanzien van de godsdienstige uitingen. In 1963 aanvaardt de dan tachtigjarige Tsjoekovski de bijna onmogelijke opdracht van Uitgeverij Detgiz een bestaand bijbelproject nieuw leven in te blazen, dat wil zeggen: hij gaat een kinderbijbel schrijven. Het project kent zo ongelooflijk veel problemen (en censuur) en moet aan zoveel normen en voorwaarden voldoen, dat het project tot mislukken is gedoemd. Het slot van de complicaties is dat de gehele oplage van de bijbel wordt vernietigd.
Als er één ding duidelijk wordt uit deze prachtige biografie, die leest als een ingedikte wereldgeschiedenis, is het dit: tussen goede en foute schrijvers, handlangers of activisten zijn de grenzen bij nader inzien minder scherp te trekken zijn dan we wel eens oordelen.
Dick de Scally
Over de auteur
Petra Couvée is auteur, vertaler en slavist. Ze gaf Nederlands op de Staatsuniversiteit van Sint-Petersburg en vertaalde daarnaast werk van onder meer Gogol en Nabokov. In 1993 debuteerde ze met De Kremlinbaby’s en in 2014 verscheen De zaak Zjivago, dat ook is vertaald in het Engels en in Amerika een groot succes werd.
Petra Couvée – De dagen branden als papier – De eeuw van de familie Tsjoekovski, Van Oorschot, ISBN 978 902 825 126 7, 403 pagina’s, € 27,50, juni 2025