Conserve's Leessite

Over The Thing en het menselijk onvermogen

Een zoon zoekt zijn vader

Alleen al voor het eindspel, het laatste deel van het boek, zou je Schijnoffers moeten lezen. In zinnen die onder je huid kruipen maakt Daan Heerma van Voss je getuige van de teloorgang van een mensenleven. Met aan het slot een schaakpartij. Een zoon schaakt tegen zijn dementerende vader, ooit een wereldberoemd schaker, nu niet meer dan een schim van zichzelf. Geen woord te veel, intens, beklemmend. Het gaat om niet meer dan een schaakzet en dan die laatste woorden: ‘Niemand behalve David is getuige van het moment dat de koning viel.’

Over de auteur

Daan Heerma van Voss (1986) is schrijver van romans en beschouwingen. Hij debuteerde in 2010 met de novelle Een zondagsman. Daarna volgden nog negen andere romans waarvan de laatste, Geen vaarwel vandaag, in 2023 bekroond werd met de BNG Literatuurprijs. Zijn boeken verschenen in acht talen. Daan Heerma van Voss is de broer van Thomas Heerma van Voss, die eveneens schrijver is.

Complex

Schijnoffers is een complexe roman. Hoofdpersoon, maar tot aan het laatste deel weinig meer dan een levensgroot cliché, slechts bestaand in relatie tot zijn schaken, zijn vrouw Ella en zijn zoon David, is Max de Nobel, getalenteerd schaker, met jarenlang de hoop op de wereldtitel. Als schaker fenomenaal, als echtgenoot en vader een mislukking. Gescheiden, daarna verdwenen. Pas als de zoon jaren later op zoek gaat naar zijn vader, komt Max tot leven.

Nederlands Radar Instituut

Maar behalve over schaken gaat deze roman ook over de wonderlijke, op historische feiten gebaseerde geschiedenis van het Nederlands Radar Instituut (NRI, in werkelijkheid het Nederlands Radar Proefstation), in 1947 opgericht om onderzoek te doen naar de mogelijkheden van radartechnologie en begin jaren vijftig door de CIA ingeschakeld om een ingenieus afluisterapparaatje te onderzoeken dat aangetroffen was in het Grootzegel van de Amerikaanse ambassade in Moskou. Het ding (het kreeg ook de bijnaam The Thing) werkte zonder batterijen en een tijdlang braken zowel CIA als FBI en MI5 zich het hoofd over de vraag hoe het werkte. In 1952 benaderde de CIA het NRI met de vraag of zij de werking ervan konden achterhalen en het namaken. Dat eerste lukte niet, het tweede werd wel min of meer succesvol. Tot op heden is over deze gebeurtenissen in de archieven weinig terug te vinden en is de hele operatie in nevelen gehuld.

Horloge

In Heerma van Voss’ verhaal krijgt de 37-jarige journalist David Leeuwin, zoon van ex-topschaker Max de Nobel en de Surinaamse Ella Leeuwin, via een oude buurjongen het verhaal van het NRI aangereikt, in de vorm van een horloge met een bijzondere inscriptie, gevolgd door het onthullende dagboek van de buurman. Hij raakt geïntrigeerd en wil er een artikel over schrijven. De krant gaat akkoord, maar alleen als een oudere, meer ervaren journalist hem begeleidt.

Wegrestaurant

Het blijkt lastig om in het wereldje van spionage en interessant-doenerij een ingang te vinden. Exemplarisch is het gesprek dat David, zijn collega en een met die collega bevriende oud-BVD’er voeren ergens in een wegrestaurant. In een sfeer van ouwe-jongens-krentenbrood, rancune en geheimzinnigheid wordt veel en tegelijkertijd niets gezegd. De hele geschiedenis blijft omringd door rook. Publiceren wil David daarom nog niet. Waarna de collega het verhaal schrijft en hijzelf buitenspel gezet wordt. Hij zet echter, ook al is de krant niet langer geïnteresseerd in zijn diensten, zijn onderzoek voort. En ontdekt dat ook zijn eigen vader een rol heeft gespeeld in dit verhaal, zij het als pion.

Rondom dit alles cirkelt de relatie die David heeft met zijn vader. Na de scheiding van zijn ouders koos hij ervoor de achternaam van zijn moeder aan te nemen en verbrak het contact met Max. Pas na het debâcle met het verhaal over het NRI, besluit de zoon op zoek te gaan naar zijn vader. Het wordt een schrijnend weerzien.

Spiegelingen

Heerma van Voss doorweeft zijn verhaal met spiegelingen: ooit wilde ook Ella Leeuwin voor een krant een verhaal schrijven, dat uiteindelijk niet doorging. Het had beslissende gevolgen voor haar leven. En ook het leven van de zoon wordt nu ingrijpend beïnvloed door een nooit geschreven krantenartikel. Zo zijn veel meer parallellen en anti-parallellen aan te treffen.

Toch is het vooral Heerma de Voss’ taalbeheersing die indruk maakt. Op elke bladzij vind je zinnen die je onderstreept, observaties die je wilt onthouden. Over journalisten: ‘Een echte journalist leeft in de derde persoon. Hij is geen gedupeerde, geen voorvechter, hij is een buitenstaander die op het juiste moment het raam heeft schoongewreven.’ En over de onoverbrugbare kloof die al snel ontstaat tussen Ella en Max: ‘Voor Max was het schaakbord een portaal naar oneindige mogelijkheden, maar ik zag alleen vakjes, randen en grenslijnen. Ik was het bord op gelokt, had mijn ogen uitgekeken en nu durfde ik er niet meer af. Zo zat het. Of nou, zat het zo?’

Detectiveachtig

Schijnoffers laat zich lezen als een detectiveachtige roman over de zoektocht naar een mysterieuze gebeurtenis in de geschiedenis, maar ook en vooral als een verhaal over menselijk onvermogen en hoe mensen elkaar met de beste bedoelingen kunnen kwetsen. Het is een complex boek, maar daarmee ook een rijk boek waar je bij elke herlezing weer nieuwe aspecten in ontdekt.

Sonja de Jong

Daan Heerma van Voss – Schijnoffers. Atlas Contact, ISBN 978 90 254 7395 2, 384 pagina’s, € 24,99, augustus 2025