Brandende ijver - Siebold - De biografie - Arlette Kouwenhoven
Gedreven en eigenzinnig
Het leven van Franz von Siebold
Jonkheer Philipp Franz Balthasar von Siebold wordt geboren in Würzburg, Duitsland,
17 februari 1796 en sterft in München, op 18 oktober 1866. Hij wordt bekend door het geven van lessen in westerse geneeskunde in Japan en van zijn verzamelingen op het gebied van de Japanse flora en fauna en volkenkunde. Van 1823 tot 1829 is hij geneesheer op Deshima, de Nederlandse handelsnederzetting bij Nagasaki.
Siebold of Von Siebold krijgt via de lijfarts van de Nederlandse koning Willem I, de arts was leerling van zijn grootvader geweest, het aanbod om dienst te nemen in het Nederlandse leger en uitgezonden te worden naar Nederlands-Indië. Daar ontmoet hij de gouverneur-generaal, die hem vraagt arts te worden op de Nederlandse handelspost op het kunstmatige eilandje Deshima in Japan, nabij Nagasaki, met als opdracht een natuurhistorische verzameling aan te leggen. Hij vertrekt in juni 1823.
De handelspost op Deshima was sinds 1641 in handen van de VOC geweest. In 1639 neemt de Japanse overheid het besluit Japan vrijwel geheel af te sluiten, tot 1854, naar later zou blijken. Alleen de Nederlanders houden, via Deshima, contact.
Overigens moet men geen overdreven ideeën hebben over de omvang van Deshima, het is niet groter dan de Amsterdamse Dam. Er verblijven meestal hooguit vijftien Nederlanders op het eilandje.
Het zogenoemde opperhoofd maakt met enkele anderen iedere vier jaar een hofreis naar Edo/Tokyo, de zetel van de shogun, die feitelijk het land bestuurt. Von Siebold is aanwezig bij de hofreis van 1826.
Verbannen uit Japan
Hij ontvangt diverse giften (onder meer een Japanse landkaart) en dat is verboden. Uiteindelijk wordt hij in 1829 verbannen uit Japan. In 1832 verhuist hij naar een groot koopmanshuis aan het Rapenburg in Leiden waar meer plek is om zijn uit Japan afkomstige verzameling te huisvesten. Dit huis wordt nu gebruikt als Japanmuseum Sieboldhuis, een museum over Siebold en de Japanse cultuur.
In 1854 wordt de verbanning van Siebold uit Japan door de Japanse regering opgeheven. Vijf jaar later gaat hij, vergezeld door zijn oudste zoon, als agent van de Nederlandsche Handel-Maatschappij voor de tweede keer naar Japan. Na zijn terugkeer in Nederland dient hij in 1863 zijn ontslag in, waarna hij zich vestigt in München.
Daar overlijdt hij aan een bloedvergiftiging, 70 jaar oud.
Studie over (Von) Siebold
In 2025 publiceerde Arlette Kouwenhoven een uitvoerige, 384 pagina’s tellende, studie over Siebold: Brandende ijver Siebold De biografie. Een goed Siebold-jaar, want van Annejet van der Zijl verscheen eveneens in 2025: De zwevende wereld, ook een biografie van (Von) Siebold (en zijn dochter).
Arlette Kouwenhoven is cultureel antropoloog en auteur van historische biografieën en familiegeschiedenissen. In haar werk staat steeds de vraag centraal hoe mensen en ideeën zich door de tijd heen bewegen, en hoe persoonlijke verhalen verbonden zijn met grotere historische ontwikkelingen. Ze schreef al eerder over Siebold, maar ontsluiting van Siebolds familiearchief in Duitsland maakte het mogelijk nu een gedetailleerder en persoonlijker verhaal te schrijven.
Mooie citaten
Kouwenhoven komt met mooie citaten, zoals van de arts Kaempfer over de hofreizen naar de shogun: ‘Hij beval ons onze ceremoniegewaden uit te trekken, zodat hij een volledig zicht op ons had; heen en weer te lopen, stil te staan, elkaar complimenten te geven, te dansen, te springen, de dronkaard te spelen (…) Ik voegde bij mijn dans een liefdeslied in Hoogduits. Op deze manier en met ontelbare andere aapachtige trucjes, moesten we de shogun onderhouden.’ Of over een verhandeling van hofarts Ishizaka Sotetsu: ‘Volgens de auteur worden deze ziekten [pokken, AV] veroorzaakt door het verdrijven van “onnutte stoffen” – vanaf de eerste conceptie aanwezig – uit het lichaam.
Kinderpokken zou dan ontstaan door overtollig bloed afkomstig van vrouwelijke zaadcellen, terwijl mazelen het gevolg was van overtollig water, gerelateerd aan mannelijke zaadcellen.’ Een leerling van Siebold had hier dit commentaar bij geschreven: ‘Deze geschrift is zeer belagelijk en bestaat geheel en al uit het hersenschim of verkeerde denkbeeld.’
Medische kennis
De zelfverzekerde Siebold was over het algemeen niet onder de indruk van de medische kennis van Japanse medici: ‘Ik zweer dat ik tot ik tot nu toe geen ziekte onder hen heb ontdekt die niet is verergerd door het gebrek aan vaardigheid van de dokter.’
In het Siebold-archief in Duitsland werd ook een inventarislijst gevonden van alle schilderijen die hij had gekocht. Daaronder ook zes gezichten op de stad en omgeving van Edo van de later wereldberoemd geworden hofschilder Hokusai, ‘landschappen in onze stijl geschilderd’. Siebold had een voorliefde voor eentje. ‘En juist die aquarel is na het proces van kopiëring in steen door de lithograaf, spoorloos verdwenen – waarschijnlijk gewoon weggegooid,’ concludeert Kouwenhoven nuchter.
Verdenking van spionage
Aan Siebolds verblijf op Deshima komt abrupt een einde, in 1829, wegens verdenking van spionage. Er zijn geen bewijzen gevonden, maar toch wordt hij verbannen uit Japan en vaart naar Batavia. Ook moet hij afscheid nemen van zijn geliefde vrouw Sonogi en dochter Oine. Hoewel geliefd… hij laat nooit meer iets van zich horen, zo inbeslaggenomen is hij door zijn allesoverheersende ambitie: de wereld een andere werkelijkheid te laten zien en vertrouwd te maken met ‘die wellicht vreemde buitenkant, die op het eerste gezicht vaak afstotend is, zonder dat men beseft waarom’.
Arlette Kouwenhoven doet in deze geslaagde biografie recht aan de vele facetten van een uitzonderlijke man.
Adriaan Vermeulen
Arlette Kouwenhoven – Brandende ijver – Siebold – De biografie - LM Publishers, 334 pagina’s, ISBN 978 94 6022947 3, € 27,50, september 2025